Ko‘llar haqida umumiy ma’lumot

Ko‘llar gidrokimyosi va gidrobiologiyasi
Ko‘llar gidrokimyosi va gidrobiologiyasini o‘rganish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Ko‘ldagi suvning sifati uning gidrokimyoviy tarkibiga bog‘liq bo‘lsa, ko‘lning mahsuldorligi uning gidrobiologik rejimi bilan bog‘liqdir.
Ko‘llarning gidrokimyoviy rejimi ular suvi tarkibida erigan moddalar miqdorining davriy o‘zgarishlarida aks etadi. Ko‘llar suvi o‘zida erigan tuzlar miqdori hamda ularning tarkibi bilan Dunyo okeani va daryolar suvidan keskin farq qiladi. O‘z navbatida, har bir ko‘l suvi ham boshqasidan minerallashuv darajasi hamda erigan tuzlar tarkibi va miqdori bilan farqlanadi. Shu o‘rinda ko‘llar suvining minerallashuv darajasi 14 mg/l dan 300 g/l gacha oraliqda o‘zgarishini qayd etib o‘tish kifoyadir.
Ko‘llar suvida erigan moddalar va tuzlarning to‘planishi ko‘p jihatdan ulardagi suv almashinuv jadalligi bilan aniqlanadi. Ma’lumki, oqar ko‘llardagi tuz miqdori berk ko‘llarga nisbatan juda kam bo‘ladi. O.A.Alyokin ko‘llar suvini ulardagi erigan tuz miqdoriga bog‘liq holda quyidagi turlarga ajratadi:
- chuchuk ko‘llar (erigan tuzlar miqdori 1 gacha);
- nimsho‘r ko‘llar (1-24,7 );
- sho‘r ko‘llar (24,7-47 );
- o‘ta sho‘r ko‘llar (47 dan katta).
Ko‘llar suvini sho‘rligi bo‘yicha qayd etilgan guruhlarga ajratish shartli bo‘lmasdan, balki ularning har biri suvning ma’lum bir tabiiy-kimyoviy doimiylari bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ham amaliyotda ulardan foydalanish samarali natijalar beradi.
Ko‘llar suvida mavjud bo‘lgan erigan moddalarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
- mineral moddalar;
- erigan gazlar;
- organik moddalar.
Suvda erigan mineral moddalar, o‘z navbatida, makrokomponentlar va mikrokomponentlarga bo‘linadi.
Makrokomponentlarga HCO₃, CO₃, SO₄, Cl, Ca, Mg, Na, K ionlari kiradi va odatda ular ko‘llar suvida nisbatan katta miqdorda uchraydi.
Mikrokomponentlar esa juda oz miqdorda bo‘ladi, lekin ularning ko‘pchiligi ko‘llardagi biologik jarayonlarning kechishida muhim ahamiyat kasb etadi. Ba’zan mikrokomponentlarning juda oz qismi ham ko‘ldagi biologik jarayonlarning tezlashishiga yoki aksincha sekinlashishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ularga azot, fosfor, kremniy va qisman temir birikmalari kiradi va ular biogen moddalar deb ataladi.
Erigan gazlarga atmosfera tarkibida mavjud bo‘lgan kislorod (O₂), azot (N₂), karbonat angidrid (CO₂), metan (CH₄), vodorod (H₂) va boshqalar kiradi. Ular orasida suvda erigan kislorod o‘ta muhim bo‘lib, u ko‘llar faunasi va florasi rivojlanishini ta’minlaydi.