Ko‘llar haqida umumiy ma’lumot

Ko‘llarning suv balansi, suv sathi va harorat rejimi

Ushbu mavzuda asosiy e’tibor ko‘llarning suv balansi tenglamalari, ularni tuzish tamoyillari, ko‘llarning suv sathi va harorat rejimi hamda ularni belgilovchi omillarga qaratilgan.

Ko‘llarning suv balansi tenglamalari. Ko‘llardagi suv hajmi turli omillar ta’sirida o‘zgarib turadi. Uning qiymati ko‘ldagi suv yuzasidan bug‘lanish, ko‘l kosasi tubiga shimilish kabi ko‘rinishlarda kamayib turadi. Ushbu kamayishni ko‘lga qo‘shiladigan suvlar - daryolar, atmosfera yog‘inlari to‘ldirib turadi. Ana shu to‘yintiruvchi va sarflanuvchi elementlarni hisobga olish bilan ko‘llarning suv balansi tenglamalari tuziladi.
To‘yintiruvchi elementlar guruhiga quyidagilar kiradi:
- ko‘l yuzasiga tushadigan atmosfera yog‘inlari - X;
- ko‘lga daryolar keltirib quyadigan suvlar - U_k;
- ko‘lga qo‘shiladigan yer osti suvlari - U_er;
- ko‘l yuzasida suv bug‘larining kondensatsiyalanishi - K.
Sarflanuvchi elementlar guruhi esa quyidagi tashkil etuvchilardan iborat:
- ko‘l yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanish - Z;
- ko‘ldan oqib chiqib ketadigan suvlar - U_ch;
- ko‘l kosasi tubiga shimiladigan suvlar - U_sh;
- ko‘ldan turli maqsadlarda olinadigan suvlar - g.
Demak, ko‘llarning suv balansi tenglamasini quyidagicha yozish mumkin:
X + U_k + U_er + K = Z + U_ch + U_sh + g  W ,
tenglamadagi W-o‘rganilayotgan vaqt (oy, yil) davomida ko‘ldagi suv hajmining me’yorga nisbatan o‘zgarishini ifodalaydi. Tenglamadagi barcha kattaliklarni hajm birligi(m³,km³)da ifodalagan ma’qul.
Yuqorida keltirilgan suv balansi tenglamasi oqar ko‘llar uchun to‘g‘ridir. Oqmas (berk) ko‘llar uchun esa suv balansi tenglamasi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
X+U_k+U_er+K = Z+U_sh+g W.
Oqar ko‘llarda sarflanish, asosan, ko‘ldan oqib chiqadigan daryolar suvi hamda bug‘lanishdan iboratdir. Oqmas ko‘llarda esa sarflanish faqat bug‘lanish hisobiga bo‘ladi. Yuqoridagi tenglamalarni ixchamlashtirib, oqar ko‘llar uchun:
X + U_k = Z + U_ch  W ,
berk ko‘llar uchun esa:
X + U_k = Z  W
ko‘rinishida yozish mumkin.
Agarda suv balansi tenglamasi tuzilayotgan vaqt davomida ko‘lga qo‘shilayotgan suv miqdori bilan undan sarflanayotgan suv miqdori o‘zaro teng bo‘lsa, W q 0 bo‘lib, yuqoridagi ifodalar oqar ko‘llar uchun:
X + U_k = Z + U_ch ,
oqmas ko‘llar uchun esa:
X + U_k = Z .
ko‘rinishida yoziladi.
Oxirgi ifodalar suv balansi o‘rganilayotgan vaqt davomida ko‘ldagi suv hajmi, binobarin, ko‘ldagi suv sathi o‘zgarmaydigan holatlar uchun o‘rinlidir.