Koinotning qurilish ashyolari

o‘lchov etalonlari
tayyorlashda foydalaniladi. Masalan, butun dunyo bo‘yicha 
qo‘llaniladigan kilogramm etaloni aynan platina-iridiy qotishmasidan tayyorlangan. Biz bozor 
va do‘konlarda ishlatadigan qadoqtoshlarning barcha-barchasi Parijda saqlanadigan shunday 
etalon toshga qiyosan tayyorlanadi. Metrning avvalgi qoidasi va ta’rifi ham aynan shunday 
qotishmadan tayyorlangan etalonga asoslangan edi. Lekin, keyinchalik, aniqrog‘i 1983-yildan 
e’tiboran metrning etalonidan voz kechildi va uning o‘rniga, metrning yorug‘lik tezligiga 
asoslangan boshqa yanada aniqroq qoidasi ishlab chiqildi.
Osmiy va iridiyning qotishmasi 
osmiridium
deyiladi. Osmiridium tabiiy holda ham 
uchraydigan qotishma bo‘lib, uning tarkibida platina guruhidagi boshqa metallarni ham kam 
miqdorda uchratish mumkin. Bu qotishma qattiqligi jihatdan eng yaxshi metallar sirasiga 
kiradi. Shu sababli, undan aynan qattiqlik talab qilinadigan o‘rinlarda, xususan, avtoruchka 
uchun pero tayyorlashda va grammofon ignalarini yasashda foydalaniladi.
Platina guruhi metallari unchalik ham yaxshi o‘tkazgich emas. Ularning 
o‘tkazuvchanligi mis yoki kumushnikidan olti marta past. Lekin, bunday xossaning ham afzal 
taraflari bor. Yomon o‘tkazgichlardan tok o‘tganida ular kuchli qiziydi. Agar bunday 
o‘tkazgich juda ingichka sim shaklida bo‘lsa, undan tok o‘tishi tufayli u kuchli qizib, oqarib 
ham ketadi va o‘zidan yorug‘lik tarata boshlaydi. Shu sababli, bir paytlar cho‘g‘lanma 
lampalarda osmiy metallidan foydalanilgan ham edi. Platina guruhi metallari ichida eng yuqori 
erish harorati aynan osmiyga tegishli bo‘lib, buning uchun 2750 ℃ daraja talab etiladi.
Platina guruhi metallari og‘ir vazni bilan ham yaqqol ajralib turadi. Ruteniy, palladiy 
va rodiy kumushdan og‘ir bo‘ladi. Osmiy, iridiy va platina oltindan og‘irroq bo‘ladi. Umuman 
olganda, bu metallar eng og‘ir metallardir. 
Platina oltindan ko‘ra % ga og‘irroq bo‘ladi. Agar g‘isht kattaligidan oltin taxminan 20 
kg tosh bosishini eslasangiz, xuddi shu o‘lchamdagi platina 22 kg keladi. Iridiy va osmiy 
bundan ham og‘irroq bo‘ladi. G‘isht kattaligidagi iridiy va osmiyning vazni 23 kg va undan 
yuqoriroq bo‘ladi. Ushbu ikki metall fanga ma’lum moddalar ichida eng og‘ir moddalar 
sanaladi.

---

143 
Platina mavjud sharoitda, ya’ni, platina huzurida vodorod xona haroratida ham kislorod 
bilan birika boshlaydi va ko‘plab organik birikmalar tarkibiga kirib keladi. Shuningdek, platina 
huzurida kislorod oltingugurt dioksid bilan birikib oltingugurt gazi hosil qiladi. Bu oltingugurt 
kislotasi olishning eng muhim bosqichlaridan biri sanaladi. Sezganingizdek, platina – muhim 
katalizator sifatida xizmat qiladi. 
Mayda bo‘lak-bo‘lak zarralar shaklida esa platinaning katalizatorlik samaradorligi 
yanada ortadi. Kukun holiga keltirilgan platina qoramtir tusga kiradi. Bunday kukunni 
platina 
qorasi
deyiladi. Bunday qimmatbaho modda bilan ishlashni osonroq qilish uchun, uni 
asbestdan tayyorlangan inert qoplamaga joylashtiriladi. 
Platinalashtirilgan asbest
ko‘plab 
kimyoviy ishlab chiqarishlarda katalizator sifatida qo‘llanadi. Shunda, odatda juda uzoq 
muddat boradigan kimyoviy reaksiyalar tezligi ortib, samaradorligi bir necha hissa kuchayadi.
Lekin, platinaning sanoatda keng qo‘llanishiga to‘g‘anoq bo‘ladigan yagona 
muammosi – uning narxi o‘ta qimmat ekanidir. Shu sababli, platina o‘rniga u darajada 
samarador bo‘lmasa-da, lekin, unga yaqin xizmat qila oladigan arzonroq metallardan 
foydalaniladi.
Vodorod ishtirok etadigan reaksiyalarda shuningdek palladiy ham juda yaxshi 
katalizator bo‘la oladi. Palladiyning vodorodni o‘ziga singdirishini kuzatish juda qiziq. Oddiy 
sharoitda bir birlik hajmga ega palladiy bo‘lagi o‘zining hajmidan 500 barobar ko‘p hajm 
vodorodni absorbsiyalashi mumkin. Yuqori haroratlarda esa ushbu yutish hajmi yanada ortadi. 
Tabiiyki, bunda palladiy bo‘lagining o‘zining hajmi ham ortadi. Platina guruhining boshqa 
metallari ham vodorodni absorbsiyalash xossasiga ega. Lekin, ular ichida bu ishni baribir eng 
yaxshi uddalaydigani aynan palladiy bo‘ladi.
Palladiy ham platina singari zargarlikda ham ishlatiladi. 0,9 qismi palladiy va 0,1 qismi 
oltindan iborat 
palladiyli tilla
ham oq tilla turiga mansub bo‘ladi.