Koinotning qurilish ashyolari

kumush sulfidi
hosil bo‘lishiga sabab 
bo‘ladi. Kumush buyumga tovuq tuxumi chaqib yuborilsa ham, u juda tez xiralashib qoladi. 
Chunki, tuxum tarkibida ham oltingugurtning har xil birikmalari serob bo‘ladi.
Ushbu uch metall ichida inertligi eng yuqori bo‘lgani bu – oltindir. Oltin asosan 
zargarlik buyumlari tayyorlash hamda, davlatlarning oltin zaxiralarini boyitish uchun 
ishlatiladi. Xalq orasidagi «oltin zanglamas» degan ibora bekorga aytilmagan. Chunki, oltin 
haqiqatan ham zanglamaydi. Oltin elementi kislorod bilan ham, oltingugurt va uning 
birikmalari bilan ham, kislotalar bilan ham ta’sirlashmaydi. Sof oltin juda yumshoq metall 
bo‘lib, toza tilladan yasalgan ziynat buyumlari, taqinchoqlar taqib yurilganda, oddiy 
ishqalanish tufayli ham tezda uvalanib, yedirilib ketadi. Shu sababli ham, zargarlar 
taqinchoqlarning qattiqligini oshirish, hamda uning uzoq xizmat qilishini ta’minlash 
maqsadida, tilla taqinchoqlar tarkibiga baribir mis qo‘shishga majbur bo‘lishadi. Shu sababli, 
100% sof oltin taqinchoq haqida gap ketsa, ishonmaganingiz ma’qul. 
Oltinning sofligi 
karat
birligi bilan o‘lchanadi. Mutlaq sof oltin 24 karat bo‘ladi. 
Odatda, do‘konlarda sotiladigan tilla taqinchoqlarning sofligi 14-karat bo‘ladi. Ya'ni, unda 

---

136 
58% tilla, qolgan 42% esa mis bo‘ladi. Zargarlik buyumlari tarkibida mis qancha ko‘p bo‘lsa, 
bunday taqinchoqning vaqt o‘tishi bilan xiralashib, sifatini yo‘qotishi shunchalik tez bo‘ladi.
Oltinga kislorod, oltingugurt va kislotalar ta’sir qilmasligini yuqorida aytdik. Biroq, 
oltinga ta’sir ko‘rsata oladigan element albatta bor. Bu – xlor elementidir. O‘rta asrlarda 
yashagan alkimyogarlar xlor haqida bilishmagan. Lekin, ular azot kislotasi bilan xlorid 
kislotasini aralashtirib, unga oltinni solishganida, aralashma ichida oltin erib ketganiga guvoh 
bo‘lishgan. O‘rta asrlarda odamlar oltinni «
metallar podshosi
» deb atashardi. Podsho metallni 
eritib yuborgan aralashmani esa, alkimyogarlar «
podsholar arog‘i
» deb atashgan. Kimyogarlar 
hozirda ham bu nomni tez-tez qo‘llab turishadi. Biroq, bu o‘rinda bir narsaga e’tibor qaratish 
lozimki, ushbu jarayonda oltinni azot yoki xlorid kislotalaridan biri emas, balki, ular o‘zaro 
ta’sirlashganda ajralib chiqadigan xlor elementi eritadi. Bunday aralashma yashil tusda bo‘ladi 
va u turgan xonani xlor hidi tutib ketadi. Demak, oltinni aynan o‘sha xlor eritadi. 
Kumush – anchayin inert metall bo‘lgani uchun, uni turli birikmalar tarkibidan ajratib 
olish ham anchayin oson kechadi. 
Kumush xloridi
– tabiatda ko‘p uchraydigan birikmalardan 
biri bo‘lib, oq kukun ko‘rinishida bo‘ladi. Uning tarkibida atiga bittadan kumush va xlor atomi 
mavjud bo‘ladi. Bu birikma juda bo‘sh va mo‘rt bo‘lib, uni tarkibiy elementlarga, ya'ni kumush 
va xlor atomiga parchalab yuborish uchun yengil kuch bilan ta’sir etish ham kifoya qiladi. 
Kumush xloridini parchalash shunchalik osonki, bunga oddiy yorug‘likning energiyasi ham 
yetarli bo‘ladi. Ya'ni, bu modda yorug‘lik ta’sirida qoldirilsa, u tarkibiy elementlarga ajrab 
ketadi. Natijada, ajralib chiqqan xlor asta-sekinlik bilan gazga aylanib, havoga uchib ketadi. 
Kumush esa, juda-juda mayda kukun ko‘rinishida sirt yuzada qolaveradi. Aksariyat metallar 
singari, kumush ham kukun holatida qoramtir tusda bo‘ladi.
Kumush xlorididan kumush va xlorni ajratib yuboradigan kimyoviy reagentlar ham 
ko‘p. Bunday reagentlarni ta’sir qildirishdan avval, kumush xloridini yorug‘lik ta’siriga qo‘yib, 
keyin yana reagentlarga qaytarilsa, birikmaning parchalanishi tezlashadi. Keyinchalik, 
parchalanish uchun yorug‘lik ham zarur bo‘lmay qoladi. U reagent ishtirokida 
parchalanaveradi.
Kumush xloridining ushbu ajoyib xossasidan foydalanib, XIX-asrda avvaliga Nyeps va 
keyinroq uning shogirdi va hamkori Lui Dager, fotografiyani ixtiro qilishgan. Dastlabki 
paytlarda fototasvirga olish uchun juda uzoq vaqt talab etilardi. Chunki, oddiy kumush xlorid 
sirtiga yorug‘lik fokuslanib, uning tarkibidagi xlor ajralib chiqib, kumush kukun tasvir hosil 
qilib qotgunicha 1-2 soatga yaqin vaqt ketardi. Lekin, keyinchalik mutaxassislar fotografiyani 
yanada takomillashtirishdi. Kimyogarlar esa, fotoplastinkalar tayyorlash uchun kumush 
xloridning yanada kuchli va tez ta’sirlanadigan boshqacha birikmalarini ishlab chiqishdi. Vaqt 
o‘tib, endi fotosuratga olish uchun atiga bir lahza kifoya qiladigan kumush birikmalari ixtiro 
qilindi. Bunday kumush birikmalari yordamida nafaqat statik obyektlar, ya'ni, qimirlamay 
turgan odam, yoki, buyumni, balki, harakatdagi narsalarni ham uzluksiz tasvirga olish mumkin 
edi.