Koinotning qurilish ashyolari

ayriboshlash vositasi
, ya'ni, 
pul
ga aylana 
boshladi. Oltin – juda chiroyli, kamyob va zanglamaydigan qimmatbaho metall sifatida juda 
qadrlana boshladi. Undan nafaqat pul sifatida, balki, zeb-ziynatlar hamda, hashamat belgisi 
sifatida foydalana boshlashdi. Jamiyatdagi badavlat va zodagon odamlarning ijtimoiy mavqei, 
ularning qancha oltinga ega ekanliklari bilan o‘lchana boshladi. Oltin – boy-badavlatlik 
belgisiga aylanib ketdi. Taxminan, eramizdan avvalgi 600-yillar boshida, hozirgi Turkiya 
davlati hududida, ya'ni, Kichik Osiyoda gullab-yashnagan Lidiya davlatida oltin bo‘laklariga 
maxsus zarb berib, unga qiymati va davlat ramzlari tushirilgan tarzda erkin ayriboshlash 
vositasi sifatida qo‘llash amaliyoti yo‘lga qo‘yildi. Mohiyatan bu – tarixda ilk 
tanga
pullar edi. 
Tangadagi davlat ramzlari, xususan, tamg‘a va ayniqsa mamlakat rahbari timsoli – tanganing 

---

132 
asl ekanligiga dalolat qiluvchi ramz bo‘lib xizmat qilgan. Tamg‘a – butun tanganing sof 
tilladan ekanini tasdiqlagan.
Tamg‘aga ega tangalar, oddiy, ishlov berilmagan oltin bo‘laklaridan ko‘ra ishonchliroq 
edi. Boz ustiga, oddiy oltin bo‘laklari, ya'ni, quyma tillalarning asl tilla ekanini maxsus tajribasi 
bo‘lmagan odamlar aniqlay olmasdi. Shu sababli ham, odamlar turli shubha-gumonlardan holi 
bo‘lish uchun, asta-sekinlik bilan, faqat davlat tomonidan zarb etilgan va maxsus tamg‘a 
tushirilgan tilla tangalardan foydalanishga o‘tishdi. Vaqt o‘tishi bilan, tanga pullarni faqat 
oltindan emas, balki, kumush va misdan ham zarb eta boshlashgan. Ushbu metallarning turli 
o‘zaro nisbatlaridan tayyorlangan qotishmalaridan, qiymati turlicha bo‘lgan tanga pullar zarb 
etilgan. Tabiiyki, qadri eng baland, qiymati eng yuqori tangalar bu – sof oltin tangalar bo‘lgan. 
Kumush tangalar o‘rtacha qiymat bilan amal qilgan bo‘lsa, past qiymat bilan mis chaqalar 
ishlatilgan.
Hozirgi davrda deyarli hamma mamlakatlarda pul muomalasi uchun, allaqachon qog‘oz 
pullarga o‘tib ketilgani. Shunga qaramay, aksariyat davlatlarda hali-hanuz tanga pullarni 
uchratish mumkin. Lekin, bunday tanga pullar hozirda oltin va kumushdan emsa, balki, boshqa 
metallardan yasaladi. Ustiga-ustak, hozirda amal qilayotgan tanga pullarning aksariyati mayda 
pullar (ya'ni, qiymati eng kichik pul birliklari) bo‘lib, chaqa sifatida ishlatiladi. Umuman 
olganda, milliy iqtisodiyotida pul muomalasida tanga pullardan foydalanadigan mamlakatlarda 
tanga zarb qilishda oltin kumushda ko‘ra boshqa metallarga o‘tib ketilganining turli sabablari 
mavjud. Birinchi navbatda, bunda oltin va kumushning, yoki ularning qotishmalarining juda 
yumshoq ekani bilan bog‘liq. Juda ko‘p marta qo‘ldan-qo‘lga va turli apparatlarga (kassa 
apparati, bankomat va ho kazo) tushib-chiqaversa, bu metallardan tayyorlangan tangalarning 
fizik sifati tezkor yomonlashadi. Hozirgi tanga pullarni zarb qilishda asosan mis va nikel 
qotishmalaridan foydalaniladi. Xususan, AQSH dollarining 1 sentlik chaqasi (uni odamlar 
«penni» deb ham yuritishadi) 95% mis, 4% qalay va 1% ruxdan iborat. Mohiyatan bu 
bronzaning bir turi deyish mumkin. 5-sentlik chaqani esa, AQSHliklar «nikel» deyishadi. 
Chunki, bu tanga pulning tarkibida 75% misga qo‘shimcha tarzda, 25% nikel mavjud. Nikel 
sababli 5-sentlik chaqa kulrang tusga kirgan. Qizig‘i shundaki, O‘rta Osiyo hududida qadimda 
mavjud bo‘lgan davlat – Baqtriyada ham pul muomalasi uchun deyarli shu nisbatdagi tanga 
pullar zarb qilingan. AQSHning 10, 25, 50-sentlik va 1-dollarlik tanga pullari esa asosan 
kumushdan iborat. Bu pullar tarkibining 90% kumush va qolgan 10% qismini mis tashkil 
qiladi.
Garchi, tanga pullar tarkibidagi o‘z tarixiy o‘rnini allaqachon yo‘qotgan bo‘lsa-da, 
lekin, hozirda mis, kumush va oltin metallarining undan ham ancha muhim boshqa vazifalari 
bisyor. Xususan, elektr tokini generatordan tortib iste’molchigacha uzatishda,