Koinotning qurilish ashyolari

 

---

144 
XVIII-BOB: QALAY VA QO‘RG‘OSHIN
Uglerod va kremniy – ikkalasi ham 
metallmaslar 
vakillaridir. 
Lekin, 
davriy 
jadvalda 
ularning 
ostida 
uchta 
metall 
joylashgan. Ularning dastlabki ikkitasi bizga 
juda yaxshi tanish bo‘lgan metallardir. Chunki, 
ushbu metallar insoniyatga juda qadimdan 
ma’lum bo‘lib, ularning biri – davriy jadvalda 
50-raqamli kimyoviy element – 
qalay
bo‘lsa, 
ikkinchisi – 82-raqamli element 
qo‘rg‘oshin
elementidir. 
Bi ikki metallarning inson tomonidan 
ishlov berilgan eng qadimgi namunalari 
eramizdan avvalgi 3000-ming yillikka oid 
arxeologik topilmalardan aniqlangan. Qalay va 
qo‘rg‘oshin haqidagi ma’lumotlar eng qadimgi 
madaniyatlarga 
oid 
qo‘lyozmalarda 
va 
chunonchi diniy kitoblarda ham uchraydi. 
Xususan, nasroniylarning muqaddas kitobi 
Injilda qalay haqida gap ketgan jumlalar 
mavjud.
Qalayning eng dastlabki qo‘llash 
sohalaridan biri bi – bronza ishlab chiqarilishi 
bo‘lgan. Ma’lumingizkim, bronza juda uzoq 
asrlar mobaynida insoniyatga ma’lum eng 
qattiq metall qotishma sifatida xizmat qilgan. 
Finikiyaliklarning O‘rta Yer dengizi bo‘ylab 
g‘arga tomon suzib, uzoq orollarda qalay 
rudalarini tashib keltirganliklari haqida tarixiy faktlar mavjud. O‘sha zamonlarda Finikiyaliklar 
qalay rudasi keltirilayotgan orollarning joylashuvini hammadan sir tutishgan. Chunki, ular 
keltirilgan qalaydan turli buyumlar tayyorlab qimmat narxlarda pullashgan. Shu sababli, qalay 
orollarining siri maxfiy tutilishidan ular manfaatdor bo‘lishgan. Hozirda esa, Finikiyaliklar sir 
saqlagan o‘sha orollar Angliyaning shimoliy-g‘arbidagi Kornuoll orollari bo‘lganini yaxshi 
bilamiz.
Kornuoll orollarida hali hanuzgacha 
qalay dioksidi
ko‘rinishidagi qalay rudasini 
uchratish mumkin. Qalay dioksidi molekulasi tarkibida bitta qalay va ikkita kislorod atomi 
bo‘ladi. Qalay dioksididan tarkib topgan rudani 
kassiterit
yoki, 
qalay toshi
deyiladi. Qalay 
dioksidini tarkibidagi yana bir qancha mayda aralashmalardan tozalagan holda, glazurga 
qo‘shiladi va shu tarzda oq rangli emal olinadi. Shu tarzda, shaffof emalni shaffofligidan 
mosuvo qilinish bois, texnologlar qalay dioksidini «
bo‘g‘uvchi
» deb atashadi.

---

145 
Dastavval Finikiyaliklar tomonidan o‘zlashtirilgan Kornuoll shaxtalari hozirda deyarli 
bo‘shab qolgan va u joydan qalay izlash endilikda ma’noga ega emas. Zamonamizda qalay 
olinadigan asosiy boy konlar Malakka yarim orolida, asosan Malayziya davlati hududida 
joylashgan. Shuningdek, Boliviyada ham anchagina boy qalay rudalari mavjud.
XX-asrning yarmigacha bo‘lgan vaqtlarda qalaydan asosan konserva bankalarini 
tayyorlash juda ommalashgan edi. II-jahon urushi yillarida Yaponiya tomonidan Malakka 
yarimorolini bosib olinishi natijasida, Yevropa va Amerikaga qalay yetkazib berilishi katta 
muammoga aylangan edi. Natijada, AQSHda konserva mahsulotlarini tayyorlash sanoati oqsab 
qolgan. Oqibatda esa, mamlakat fuqarolar ichida g‘alati-g‘alati majburiyatlarni joriy qilgan. 
Chunonchi, odamlar yangi konserva mahsuloti sotib olishdan avval do‘konga shu kabi 
konserva mahsulotining bo‘shagan idishini topshirishlari shart bo‘lgan.
Qalay xuddi qadimda bo‘lganidek, hozirda ham bronza ishlab chiqarilishida keng 
qo‘llanilmoqda. Lekin, endilikda bu qalayning eng asosiy qo‘llash sohasi emas. Hozirda bronza 
ishlab chiqarilishida qalaydan ko‘ra nisbatan arzonroq bo‘lgan alyuminiy metallidan 
foydalanilmoqda. Alyuminiyli bronza ham, qalayli bronzaga qo‘yiladigan barcha talablarga 
javob bera oladi.
Qalayning eng muhim ijobiy xossalaridan biri bu unga suv va kislorodning, hamda, 
kuchsiz kislotalarning ta’sir qila olmasligidir. Boz ustiga, qalayni oson ishlov berish va 
sayqallash mumkin. Shu sababli ham oziq-ovqat mahsulotlari saqlanadigan idishlar va ayniqsa 
konserva bankalari aynan qalaydan tayyorlangan. Oziq-ovqat mahsulotlarida muayyan 
miqdorda suv va kuchsiz kislotalar doimo mavjud bo‘ladi. Bu esa boshqa metallar bilan 
ta’sirlashganda, oziq-ovqatning sifati buzilishiga va aynishiga olib keladi. Qalay esa bunday 
qilmaydi. Albatta, konserva bankalari to‘liq 100% qalaydan yasalmaydi. Aksincha, ularning 
o‘zagi po‘latdan tayyorlanadi va faqat sirtigagina qalay qoplanadi. Shu sababli, ko‘p 
mamlakatlarda konserva bankasini shunchaki «qalay bankasi» deb ham atashadi. Lekin, bu 
nom unchalik ham to‘g‘ri emas. Chunki, aytganimizdek, qalay bu konserva idishining sirtidagi 
yupqa qatlamni tashkil qiladi xolos. Chunki, birinchidan sof qalay ancha qimmat turadi (jahon 
bozorida qalayning narxi mis narxidan o‘rtacha uch barobar qimmat yuradi); qolaversa, 
ikkinchidan, sof qalay juda yumshoq metall bo‘lib, u juda oson egilib, bukilib ketadi.
Qalayning qovushqoqligi undan o‘tkazgich simlar tayyorlash imkonini bermaydi. 
Biroq, qalay yetarlicha yumshoq va oson ishlov beriladigan metall bo‘lgani uchun, undan 
yupqa