|
Oq tilla
deb yuritiladigan bunday oltinning eng
keng tarqalgan turida 10% nikel va oz miqdorda rux bo‘ladi. Oq tillaning boshqa bir, nisbatan
qimmatroq turi
platinali tilla
deyiladi va unda 1/3 qismi oltin, 2/3 qismi esa platina bo‘ladi. Oq
tilla asosan zargarlik buyumlari tayyorlashda ishlatiladi.
Rossiya hududida ilk bora platina aniqlanganida qalbaki tanga pul zarb qiluvchi
qalloblar undan tilla tangalarning qalbaki nusxasini tayyorlab tarqatishgan. Bunda, platina
tanganing ustini yupqa tilla qoplamasi bilan qoplab chiqarishgan. Keyinchalik 1830-1840-
yillarda Rossiya platina tangalarni rasman muomalaga ham kiritgan. Lekin, keyinchalik
platinaning nechog‘lik nodir metall ekani ayon bo‘lib borgach sari, uning narxi ham oshib bordi
va undan tanga zarb qilishga chek qo‘yildi.
Odatda platina olinadigan rudalardan tashqi ko‘rinishidan unga o‘xshab ketadigan
boshqa metallar ham topiladi. Platina bilan birga chiqadigan bunday o‘xshash metallar 5 xil
bo‘lib, bu metallarni umumiylashtirib,
platina guruhi metallari
deyiladi. Platina bilan birga esa
guruhdagi umumiy metallar soni oltita bo‘ladi va ularni
triada
deb nomlanuvchi uchta
metalldan iborat ikkita alohida guruhchalarga ajratiladi. Har bir triadada element raqamlari
ketma-ket joylashgan.
141
Birinchi triada 44, 45 va 46-raqamli elementlar, ya’ni,
ruteniy
,
rodiy
va
palladiy
dan
iborat. Ikkinchi triadaga esa 76, 77 va 78-raqamli elementlar, ya’ni,
osmiy
,
iridiy
va albatta,
platinaning o‘zi kiradi. Bularning barchasi deyarli oltin narxida, yoki undan ham qimmat
turadi.
Agar siz davriy jadvalga e’tibor qaratsangiz, ushbu triadalar yana bir boshqa metallar
triadasi – temir, kobalt va nikel uchligi ostida joylashganini ko‘rasiz. Albatta, platina guruhi
metallari temir, kobalt va nikelga unchalik ham o‘xshamaydi. Lekin, ularni mutlaqo o‘zaro
begona guruhlar deyish ham to‘g‘ri emas. Nikel shaxtalarida odatda platina guruhi metallari
ham birga chiqadi. Masalan, Kanadadagi nikel konlarida ushbu nodir metallar ham olinadi.
Platina kashf qilinganidan keyingi 70 yil mobaynida uning guruhiga mansub
metallardan faqat platinaning o‘zigina olimlarga ma’lum edi. Lekin, keyinchalik, 1803-1805
yillar orasida ushbu guruhga mansub metallardan yana to‘rttasi kashf qilindi. Dastavval ingliz
kimyogari Uilyam Xayd Vollaston palladiy va rodiyni ochdi. Rodiy yunonchadagi «pushti»
degan so‘zga asosan nomlangan bo‘lib, sababi, uning ayrim birikmalari aynan shunday rangga
ega. Palladiyni esa, undan bir necha oy avval kashf qilingan mitti sayyora, Pallada asteroidi
sharafiga nomlangan. Shu orada, boshqa bir ingliz kimyogari Smitson Tennat pallada
yombisining spirtdagi eritmasi qoldiqlaridan yana ikkita yangi metallni kashf etdi. Metallardan
biriga Tennat yunonchada «hid» ma’nosini beruvchi osmiy degan nomni bergan. Chunki,
uning kislorod bilan birikmasi, ya’ni,
osmiy tetraoksidi
o‘tkir qo‘lansa hidga ega bo‘ladi.
Ushbu modda sassiq bo‘lishi bilan birga odam uchun zaharli hamdir. Tennat kashf qilgan
ikkinchi metall iridiy bo‘lgan. Uning nomi lotinchada «kamalak» ma’nosini beradi. Sababi,
iridiyning turli birikmalari juda xilma-xil ranglar jilosiga ega bo‘ladi. Masalan, uning yashil,
qizil va binafsharang birikmalari mavjud.
Faqat tabiatan asl bo‘lak yombi holidagi platina tarkibida uchraydigan ruteniy bir
muddat kimyogarlar ko‘zidan pana qolib, kashf etilishi ancha kechikib qolgan edi. Platina
guruhi metallari ichida eng kamyobi bo‘lmish ruteniyni vanihoyat 1844-yilda Sankt-
Peterburgdagi tanga zarb qilish korxonasida Uraldan keltirilgan tabiiy platina bo‘laklari
tarkibidan kimyogar K. Klaus ajratib olgan. Unga Rossiyaning qadimgi nomiga muvofiq
shunday nom berilgan.
Osmiy va iridiy metallari platinaning spirtda erishidan qoldiq shaklida kashf
qilinganidan xulosa qilinsa ayon bo‘ladiki, ushbu metallarga spirt ta’sir qilmas ekan. Demak,
ular hatto platinadan ham aslzodaroq bo‘lib chiqmoqda
. Rodiy va ruteniyning ham
142
platinadan ham afzal jihatlari bor. Rodiydan tayyorlangan qizdirish uskunalari platina bardosh
bera olmaydigan yuqori haroratlarga ham chidamli bo‘ladi. Lekin, palladiy ham xuddi platina
singari spirtda eriydi. Bular ichida eng nodiri – iridiy deyish mumkin.
Yirik projektorlarning akslantirgich ko‘zgularining kumush qoplamasi ustidan yupqa
rodiy qatlami yotqiziladi. Shunday qilinsa, bunday akslantirgich ko‘zgularga oltingugurt va
uning birikmalari ta’sir qila olmay qoladi va u xiralashmasdan, doim yarqiroq saqlanadi.
Osmiy va iridiy platinadan ko‘ra pishiq va qattiq metallardir. Sof platina ancha
yumshoq va egiluvchan bo‘lib, undan hatto kimyo laboratoriyalarida ham foydalanish
birmuncha noqulay. Shu sababli, sof platinaning o‘zidan kamdan-kam foydalaniladi. Unga
atiga 10% iridiy qo‘shib qotishma hosil qilinsa, olingan metall juda pishiq va mustahkam
bo‘ladi.
Platinaning bu kabi iridiy bilan qotishmasi o‘ta barqaror va mustahkam metall bo‘lgani
sababli, undan
Do'stlaringiz bilan baham: |
