Koinotning qurilish ashyolari

og‘ir shpat
deb nomlash ham urf bo‘lgan.
Xuddi magniy singari, stronsiyni va bariyni ham aynan o‘sha 1808-yilda Gemfri Devi 
kashf qilgan. Ushbu ikkala element ham tashqi ko‘rinishi va xossalariga ko‘ra ko‘proq kalsiyga 
o‘xshab ketadi. Lekin, ular kalsiydan ko‘ra faolroq metallardir. Bariy kukuni havoda o‘z-
o‘zidan yonib ketadi. Ishqoriy-yer metallari ichida bariy eng faoli bo‘lib, u ko‘proq ishqoriy 
metallarga o‘xshab ketadi.
Boshqa faol metallar, masalan, seziy va magniy singari, bariy ham azot va kislorod 
bilan birikish ega va kuchli absorbsiyalash xossasiga ega. Radioelektronikada hali lampalar 
qo‘llanilgan zamonlarda lampa ichini azot va kisloroddan butunlay xalos qilish uchun, aynan 
shu elementlar uchligidan foydalanilgan. Chunki, har qancha kuchli vakuum nasosdan 
foydalanilmasin, lampa ichidan havoni butunlay, to‘laligicha so‘rib olishning imkoni 
bo‘lmagan. Baribir, muayyan miqdordagi havo lampa ichida qolib ketgan. Ichkaridagi azot va 
kislorod gazlari esa lampaning to‘g‘ri va soz ishlashiga xalaqit bergan. Ichida seziy, magniy va 
bariy granulasi qoldirilgan radioelektron lampaga elektr toki berilganda, ushbu elementlar 
qizib lampa ichida bug‘langan va qoldiq kislorod va azotni o‘ziga biriktirib, uni mazkur 
gazlardan xalos qilgan. Lampa sovigach, allaqachon azot va kislorodni biriktirib olgan metallar 
lampa shishasining ichki sirtiga qaytib cho‘kib, o‘tirib qolgan. Siz agar mabodo eski lampali 
televizor va radio uskunalaridagi shunday lampalarni ko‘rgan bo‘lsangiz, ularning ichkari sirti 
ko‘zgusimon yarqiroq ekaniga ahamiyat bergan bo‘lsangiz kerak. Aynan o‘sha ko‘zgusimon 
sirt o‘ziga kislorod va azotni biriktirib olgan biz aytgan seziy, magniy va bariy aralashmalari 
tufayli yuzaga keladi.
Stronsiy va bariy birikmalarini signal raketalari va feyrverklar tayyorlashda 
qo‘llaniladi. 
Stronsiy nitrati
yorqin qizil rang bilan yonib shu’lalanadi. 
Bariy nitrati
esa yorqin 
yashil rang bilan yonadi. Stronsiy gidroksidi shakar bilan biriksa, 
stronsiy qandi 
hosil qiladi. 
Undan, qand lavlagidan shakar olish sanoatida shakarni melassadan ajratib olish uchun 
foydalaniladi (melassa bu – qand lavlagidan shakar olishdagi kunjaraga o‘xshash ikkilamchi 
mahsulot bo‘lib, uni chorva hayonlariga yem sifatida beriladi). Qand lavlagidagi shakar 
stronsiyga biriktirilib, stronsiy qandi hosil qilib olingach, undan stronsiyni osongina chiqarib 
tashlash mumkin va natijada, pokiza va sof shakar ajratib olinadi.
Ishqoriy-yer gidroksidlari orasida bariy gidroksidi eng kuchli asos modda sanaladi. Shu 
sababli ham, bariy gidroksidini qo‘llash ayrim o‘rinlarda natriy va kaliy gidrooksidlaridan 
ko‘ra yaxshiroq samara keltiradi. Agar muayyan ehtiyot choralari ko‘rilmasa, natriy va kaliy 

---

126 
gidroksidlari havodagi karbonat angidrid gazini o‘ziga absorbsiyalab olishi hech gap emas. 
Natijada, mazkur gidroksidlarning tozaligiga putur yetadi. Garchi, bariy gidroksidi ham 
havodagi karbonat angidridni o‘ziga yutib olish xossasidan holi bo‘lmasa-da, lekin, undan hosil 
bo‘lgan bariy karbonat suvda erimaydi. Aksincha, u oq kukun ko‘rinishida cho‘kib qoladi. 
Natijada, bariy gidroksidi, garchi biroz kuchsizlansa-da, lekin, o‘z tozaligini saqlab qoladi.
Lekin, bariy birikmalaridan juda ehtiyot bo‘lish kerak. Chuki, bariy birikmalari juda 
zaharli moddalar bo‘ladi. Masalan, o‘sha bariy gidroksidining o‘zi ham kemiruvchilarga 
nisbatan zahar sifatida qo‘llaniladi. Lekin, bariyning tibbiyotda qo‘llaniladigan birikmalari 
ham mavjud. Muayyan turdagi bariyli birikmalarni vrachlar ichga qabul qilish uchun ko‘p 
miqdorda tavsiya ham qilishadi. Avvaliga bariy birikmalarini juda zaharli deb aytib, keyin, 
ayrim bariyli birikmalarni vrachlar ichishga tavsiya qilishini aytganimiz siga g‘alati tuyulgan 
bo‘lsa kerak. Lekin, bunga jiddiy sabablar mavjud.
Masalan, bariyning