Organizmni chiniqtirish va chiniqtirish usullari

ORGANIZMNI CHINIQTIRISH VA CHINIQTIRISH USULLARI

R e j a :

1. Chiniqish va uning fiziologik asoslari.

2. Organizmni chiniqtirish usullari.
2.1. Quyoshda chiniqish
2.2. Havoda chiniqish
2.3. Suvda chiniqish
3. Chiniqish va uning biologik ahamiyati.
4. Chiniqishning yoshga oid xususiyatlari..

Organizmni chiniqtirish -organizmning noqulay iqlim sharoitlari (havoning past va yuqori harorati, past atmosfera bosimi va boshqalar) taʼsiriga chidamini oshirish tadbirlari. Organizmni chiniqtirishni bolalikdan boshlash muhim. Odam organizmi oʻzgarib turadigan tashki muhit sharoitlariga muvofiqlashgan holda (qarang Adaptatsiya) chiniqib boradi. Biror omil (sovuq, issiq va boshqalar)ning muntazam, koʻp marta taʼsir etishi va ular dozasini tobora oshira borish yoʻli bilan chiniqtiruvchi effektga erishiladi, chunki shunday sharoitlardagina organizmda moslashadigan uzgarishlar rivojlanadi: neyrogumoral va moddalar almashinuvi jarayoni takomillashadi, atrof muhitdagi no-xush omillar taʼsiriga organizmning umumiy qarshiligi oshadi. Organizmni chiniqtirishga organizmning muayyan fizik omillar taʼsiriga sezuvchanligini astasekin pasaytirish orqali erishiladi. Chunonchi, maʼlum darajadagi sovuq bilan muntazam taʼsir koʻrsatish, asosan, past harorat taʼsiriga, issiq bilan taʼsir koʻrsatish esa yuqori harorat taʼsiriga chidamlikni oshiradi. Organizmning sovuqqa chidami oshirilgan bulsada, issiqqa yoki past atmosfera bosimi va boshqalarga chidash bera olmaydi. Chiniqtiruvchi muolajalar toʻxtatilgandan sung chiniqish kuchi pasayadi va, odatda, 1 — 1,5 oydan keyin biror xil fizik omilga chidamlilik yoʻqoladi. Organizmni sovuqqa chidamli qilishning amalda ahamiyati muhim, chunki sovqotish juda koʻp hollarda oʻtkir respirator kasalliklarga sabab boʻladi. Sovqotish darajasini asta-sekin oshira borish yoʻli bilan organizmni sovuqqa chidamli qilinadi. Sovuqqa oʻrgangan kishilar organizmida issiqlik hosil boʻlishi birmuncha jadal boradi, bu — terining qon bilan yaxshiroq taʼminlanishiga imkon beradi va yuqumli kasalliklarga hamda sovuq urishiga chidamini oshiradi. Teri muguz qavatining bir oz qalin tortishi hisobiga ham sovuq sezish pasayadi, natijada terining issiklikni izolyasiya qilish xossasi kuchayadi. Sovuqqa oʻrganmagan kishilarda gavdaning hatto ozgina qismining sovqotishi va umumiy sovqotish burun shilliq pardasi tomirlarining kengayishiga, uning yalligʻlanib, sekretor suyuklikning koʻp ajralishiga, yaʼni yuqori nafas yoʻllarining oʻtkir respirator kasalliklariga olib keladi. Sovuqqa chiniqqan kishilarda yuqori nafas yoʻllari shilliq pardasida bunday reaksiya kuzatil-maydi. Oftob, havo (qarang Havo va quyosh van-nalari) va suvdan oqilona foydalanish yoʻli bilan ham organizmni sovuqqa chiniqtirish mumkin. Hoʻl sochiq bilan artinish, boshdan suv quyish, dush kabul qilish, choʻmilish eng qulay va taʼsir-chan suv muolajalaridan hisoblanadi. Ularni dastlab uy temperaturasidagi suvdan boshlash, soʻngra temperaturani asta-sekin pasaytirib, muolaja muddatini oshira borish lozim. Atrof muhit issiq boʻlganda bunday haroratga odatlanmagan odam organizmi issiqlab ketishi mumkin (qarang Issiq urishi). Koʻp marta va uzoq muddat issiq taʼsir etishi natijasida organizmning yuqori temperatura taʼsiriga chidami oshadi, gʻaraq-gʻaraq terlash va ter tarkibining oʻzgarishi hisobiga organizm koʻp issiqlik ajrata boshlaydi. Yuqori temperaturaga chidamli kishilarda issiklik ajralishining yaxshilanishi tufayli issiq iklim sharoitida ishlaganda tomir oʻrtacha tezlikda urib, mehnat qobiliyati pasayib ketmaydi. Organizmni past atmosfera bosimiga chiniqtirish maqsadida aksari togʻlarga chiqiladi. Organizmni chiniqtirish rejimini kishining yoshi, individual xususiyatlari va sogʻligʻiga qarab vrach belgilaydi. Kasallik belgilari paydo boʻlgan taqdirda Organizmni chiniqtirish vaqtincha toʻxtatilib, kishi sogʻaygandan soʻng yana davom ettiriladi. Keksa yoshdagi kishilarni chiniqtirishni ehtiyotlik bilan bevosita vrach nazoratida oʻtkazish lozim. Bu yoshda Organizmni chiniqtirishda jismoniy taʼsirlarga moslashuvning yomonlashishini va mu-olajalardan keyin fiziologik funksiyalarning birmuncha sekin tiklanishini hisobga olish lozimhayotning barcha soha vakillari ishtirokida olib borilishi lozim. Har bir yigit-qiz bu infeksiyaning tarqalish yoʻllari, uning oldini nevrozga chalingan bolalarda ko'rinadigan shikastlanishlar yo'q, ammo yuqori asabiy jarayonlar buzilib, to'g'ri ishlamaydi. Bu bolaning rivojlanishiga va uning fiziologik sog'lig'iga salbiy ta'sir qiladi. Ayniqsa faol asabiy faoliyat uch yoshdan boshlab rivojlana boshlaydi, deb ishoniladi. Shuning uchun nevrotik kasalliklarning xarakterli xususiyatlariga e'tibor berish bir vaqtning o'zida olinadi. Ko'pincha biz hissiy va xatti-harakatlarning namoyon bo'lishi haqida gapiramiz. Avvalo, ota-onalar bularning barchasini bilishlari kerak, shuningdek nevroz alomatlarini o'z vaqtida sezishlari, shifokor bilan uchrashuvga kelishlari va o'z vaqtida davolanishni boshlashlari uchun bolalarni tarbiyalash va tarbiyalash bilan shug'ullanishadi. Boladagi nevrozni davolashni boshlash uchun imkon qadar erta sezish kerak. Bolalardagi nevrozni ruhiy kasalliklar bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Ular shaxsiyatning buzilishini anglatmaydi. Ma'lumki, buzuqlik butunlay qaytariladi va asab tizimi bilan bog'liq barcha kasalliklar tabiatan funktsionaldir. Ta'riflangan holat tananing o'tkir zarbasini, shuningdek uzoq vaqt davomida qo'zg'alishni o'z ichiga oladi asab tizimi. Natijada, markaziy asab tizimidagi nosozliklar boshlanishi mumkin, buning natijasida asossiz qo'rquv paydo bo'ladi, bezovtalik holati rivojlanadi, odam ba'zi fiziologik muammolar bilan azoblanadi: haddan tashqari terlash; kardiopalmus. Bolalardagi nevrozning sabablari asab tizimining zaifligi va uning etukligi bilan bog'liq. Ular hali kattalar turli xil hayotiy vaziyatlarda o'rganadigan zarur hayotiy tajribaga ega emaslar. Ular har doim o'z his-tuyg'ularini ifoda etishda muvaffaqiyat qozonishmaydi. O'z vaqtida ko'rsatilmagan yordam kasallikning davomiyligini, jiddiy asoratlarni va qaytariladigan og'ir oqibatlarni keltirib chiqaradi. Jismoniy salomatlik, qoida tariqasida, bundan ham aziyat chekadi. Nevrotik holat yomonlashadi. Tengdoshlar va boshqa odamlar bilan muloqotda jiddiy qiyinchiliklar paydo bo'ladi. bularning barchasi, bola shunchaki shaxsni shakllantirayotganligini hisobga olib, muhimdir. Hatto tibbiyot universitetining birinchi kurs talabalari ham o'qituvchining iltimosiga binoan psixoterapiya imtihonida: "Nevrozning sabablarini ko'rsating" homiladorlikning mumkin bo'lgan patologiyalari va tug'ish paytida duch keladigan qiyinchiliklarni ko'rsatishi mumkin. Natijada, gipoksiya xomilalik asab to'qimasi bilan sodir bo'lishi mumkin.
Quyosh nuri оrganizm uchun kuchli ta’sir qiluvchi faktоr hisоblanadi. Quyosh yorug’i ko’zga ko’rinadigan (qizil, sariq, yashil, havо rang, ko’k binafsha) hamda o’zga ko’rinmaydigan (infraqizil, ultrabinafsha) nur-lardan tashkil tоpadi. Infraqizil nurlarning uzunligi - 700 mmk dan ziyod, ko’zga ko’rinadigan nurlarning uzunligi esa 400 dan tо 760 mmk ga qadar, bo’ladi. Atmоsfеra infraqizil nurlarning 40% ga yaqinini, ko’zga ko’rinadigan nurlarning 60% ini va ultrabinafsha nurlarning 90% ini tutib qоladi. Quyosh ufqqa qanchalik yaqin bo’lsa, quyosh nurlarining atmоsfеra bo’ylab o’tadigan yo’li shuncha kam bo’ladi va ularning faоlligi ham shuncha yuqоri bo’ladi.Atmоsfеrada quyosh nurining yutilishi va sоchilishiga chang, tutun, suvdan ko’tarilgan bug’lar yordam bеradi. Atmоsfеra qanchalik tоza va tiniq bo’lsa, quyosh nuri ham еrga shunchalik ko’prоq еtib kеladi. SHuning uchun ham chang va tutun bоsgan shaharlarda quyosh radiatsiyasi qishlоq jоy-laridagiga qaraganda kuchsiz bo’ladi.Оdamga ta’sir ko’rsatadigan quyosh radiatsiyasining intеnsivligiga uning tеvarak- atrоfdagi jоylardan nurning qaytishi-aks etish хusu-siyati (albеdо)ham sabab bo’ladi. Qum, suv, qоr (ayniqsa, tоg’lardagi tоza qоr) quyosh nurlarini yaхshi aks ettiradi, o’t-o’lanlar, shudgоr qilingan еrlar quyosh nurini yutib, uni kamrоq aks ettiradi. SHuning uchun ham qumli plajlarda quyosh nurining intеnsivligi o’tlоq, chim bоsilgan plajlardagiga qaraganda ikki hissa kuchlirоq bo’ladi.