Klinik dietologiya va nutrisiologiya

Seliakiyda parhez davo 
Donli mahsulotlar oqsili bo‘lgan glyutenni ko‘tara olmaslik bilan bog‘liq og‘ir 
nasliy kasallik. 
Kasallik  bolalarning  o‘sishdan  orqada  qolishi,  mushak  massasi  etishmasligi, 
qorin shishishi, axlatning rangpar va yoqimsiz hidli bo‘lishi bilan keladi. 
Kasallik  Dji  –  Gerter  –  Geybner  kasalligi,  ichak  infantilizmi,  glyutenli 
enteropatiya,  notropik  Spru  nomlari  bilan  ma’lum.  Davolash  usuli  1921  –  yilda 
topilgan bo‘lib, u donli mahsulotlarsiz (bug‘doy, javdar, arpa, suli) dieta tutishdan 
iborat.  
Kasallik  simptomlarining  qay  darajada  namoyon  bo‘lishi  ovqatdagi  glyutein 
asosiy  tarkibiy  qismi  gliadin  miqdoriga  bog‘liqdir.  Agar  gliadin  iste’mol  qilinishi 
to‘xtatilsa, ichaklar faoliyati 2 oydan so‘ng meyorga keladi. Lekin donli mahsulotlar 
iste’mol  qilinishi  boshlangan  zahotiyoq,  kasallik  to‘la  kuchi  bilan  namoyon 
bo‘lishni davom etadi.  
Bu kasallik faqat nasliy bo‘lmaydi – u boshdan kechirilgan infektsiyalar, yoki 
uzoq  vaqt  qabul  qilingan  antibiotiklar  sababli  ham  vujudga  kelishi  mumkin.  Bu 
haqida bir nechta gipotezalar mavjud, jumladan immunologik, ekzematik va aralash 
turlari. 
Kasallik simptomlari bolaga qo‘shimcha ovqatlantirish belgilanganda: mannka 
bo‘tqasi, bug‘doy, suli, javdar, arpa unili aralashmalar berila boshlanganda yuzaga 
keladi.  Ich  ketishi  tez-tez  kuzatilmasada,  uning  miqdori  ko‘p  va  suyuq  bo‘ladi. 
Bemorning  xarakterli  tashqi  ko‘rinishi:  qariyalar  kabi  yuz  ifodasi,  qorin  keskin 
kattalashgan,  qo‘l  –  oyoqlar  ingichka  (“o‘rgimchak  ko‘rinishi”).  Kasallik  
rivojlanishning og‘ir buzilishlari kuzatilishi mumkin (distrofiya va marazm). 
Bolalar  juda  yig‘loqi,  og‘ir  holatlarda  esa  –  atrofdagilarga  befarq  bo‘ladilar. 
Shu bilan birga, teri va shilliq qavatlar quruq va rangpar bo‘ladi, teri pigmentatsiyasi 
bir  tekis  bo‘lmaydi,  sochlar  ingichka  va  sinuvchan  bo‘lib,  og‘iz  bo‘shlig‘ida 
yallig‘lanish  jarayonlari  kuzatiladi.  Buning  barchasi  poligipovitaminozning 

---

256 
 
namoyon  bo‘lishidir.  Teri  osti  yog‘  qavati  yo‘qolib,  terida  burmalar  oson  hosil 
bo‘ladi. Kaltsiy etishmovchiligi holatlarida alohida mushak guruhlarining tirishishi, 
spontan  suyak  sinishlari  (qovurg‘alar,  o‘mrov,  qo‘l  -  oyoqlar)  bilan  namoyon 
bo‘luvchi osteoporoz bo‘lishi mumkin. Agar infektsiya ham qo‘shilsa, pnevmoniya 
rivojlanadi. 
Bunda  bolaning  ishtahasi  nafaqat  saqlanib  qolishi,  balki  kuchayishi  ham 
mumkin.  Faqat  og‘ir  holatlardagina  qayt  qilish  va  ovqatdan  bosh  tortish  paydo 
bo‘ladi.  
Ichakning to‘lib ketishi va uning atoniyasi (mushaklar tonusining bo‘lmasligi) 
hisobiga qorin kattalashadi, ich ko‘p ketadi va yog‘li yaltirashga ega bo‘ladi. Bemor 
ahvoli yaxshilanganligining birinchi belgisi bo‘lib, axlat miqdorining kamayishi va 
ich ketishining to‘xtashi hisoblanadi. Shundan keyin esa tana vazni ortib, anemiya 
va gipovitaminoz belgilari yo‘qoladi. 
3  –  4  oylikkacha  bo‘lgan  bolalarga  faqat  ona  suti  ruxsat  etiladi.  Suli,  arpa, 
bug‘doy  aralashmalarni  berish  mumkin  eams.  Katta  yoshdagi  bolalarga  non, 
pechene,  manka  va  suli  yormalari,  suxarilar  berilmaydi.  Makkajo‘xori  va  guruch 
uni, kartoshka, go‘sht, baliq ruxsat etilgan. 
Distrofiyaning o‘ta og‘ir holatlarida reanimatsiya va intensiv davo bo‘limlarida 
seliakiyani davolashda parenteral ovqatlantirish qo‘llaniladi. Uning tarkibida yurak 
faoliyatini  qo‘llab  –  quvvatlovchi,  infektsiyalar  rivojlanishining  oldini  oluvchi 
preparatlar,  organizm  funktsiyalarining  buzlish  darajasidan  kelib  chiqqan  holda 
ozuqa  ingredientlari  (oqsillar,  yog‘lar,  uglevodlar)  hamda  suyuqlik  bo‘ladi. 
Organizm  xususiy  oqsil  strukturalarining  parchalanib  ketmasligi  uchun  zarur 
bo‘lgan  minimal  ehtiyoj  sutkasiga  0,6  –  0,9  g/kg  ni  tashkil  qiladi.  Parenteral 
ovqatlantirish oqsil sutkalik ehtiyojining pastki chegarasidan (0,6 g/kg) boshlanadi, 
chunki bunday holatdagi bemorlar oqsilni yaxshi ko‘tara ilmaydi. 
Keyingi  kuni  oqsil  miqdori  1  g/kg  dan  hisoblanadi  va  asta-sekin  2  –  3  g/kg 
gacha  oshirib  boriladi.  Parenteral  ovqatlantirishda  oqsilga  bo‘lgan  ehtiyoj  asosan 
maxsus aminokislotali aralashmalar hisobiga qoplanadi. 
Ichak sindromi yo‘qola boshlab, zarur suyuqlik miqdori to‘ldirilgach, oqsilning 
dozasi 4 g/kg gacha oshiriladi, bunda ovqat bilan tushadigan oqsil miqdori oshirib, 
aminokislota preparatlari ko‘rinishidagisi esa, kamaytirib boriladi.  
Og‘ir  holatlarda  o‘tkaziladigan  davoning  yana  bir  dieta  komponenti  yog‘li 
emulsiyalar sanaladi, ular boshqa eritmalardan alohida (3 – 4 marta), yog‘ tromblari 
va  embollari  hosil  bo‘lishining  oldini  oluvchi  preparatlar  bilan  birga  kiritiladi. 
Bunday emulsiyalar uzoq vaqt qo‘llanilganda qonning ivishi, jigarning biokimyoviy 
ko‘rsatkichlari  tekshiriladi,  o‘pkalar  rentgenologik  tekshiruvi  o‘tkaziladi. 
Bemorning ahvoli  yaxshilangach yog‘lar ovqat ko‘rinishida,  maxsus preparatlar  – 
yog‘li  enpitlarni  qo‘llagan  holda  kiritiladi,  yog‘  enpitlari  yaxshi  so‘rilish  va 
hazmlanish xususiyatiga ega. 
Parenteral ovqatlantirishda bemorning uglevodlarga bo‘lgan ehtiyoji glyukoza 
va  fruktozaning  5,  10,  20%  li  eritmalarini  vena  ichiga  yuborish  orqali  qoplanadi, 
bunda qondagi qand miqdori nazorat qilib turiladi. 

---

257 
 
Bunday ovqatlanishning dastlabki 2 – 3 kunida shishlarning yo‘qolishi hisobiga 
bemorlar  tana  vaznini  yo‘qotishi  mumkin,  keying  2  –  3  kunda  tana  vazni 
stabillashadi, hafta oxirida esa bemorning tana vazni tiklana boshlaydi. Holsizlik va 
harakat  qilishga  ishtiyoqning  bo‘lmasligi  3  –  4  kundan  keyin  yo‘qoladi,  ikkinchi 
xaftaning  oxiriga  kelib,  bemorlar  o‘rnidan  turadi  va  mustaqil  harakatlanadi.  Qayt 
qilish davolashning birinchi kunidayoq to‘xtaydi, defekatsiyalar miqdori sutkasiga 
3 martagacha kamayadi. Glyutensiz dietani keyingi qo‘llanilishining istiqboli ijobiy 
bo‘ladi.  Kuchli  glyutensiz  dietaga  kamida  8  –  10  oy  amal  qilish  kerak,  deb 
hisoblanadi.  So‘ng,  asta-sekin,  ehtiyotkorlik  bilan  glyuten  tutuvchi  mahsulotlarni 
kiritish  mumkin  bo‘ladi,  lekin  yana  ich  kelishi  ko‘paysa,  darhol  avvalgi  dietaga 
qaytish kerak bo‘ladi. 
Kasallikda ta’qiqlangan mahsulotlar: 
1. 
Bug‘doy,  javdar,  arpa  va  sulidan  tayyorlangan  barcha  bo‘tqalar 
(mannka, sulili, bug‘doyli, perlovkali, arpali va boshqalar). 
2. 
Suli va bug‘doy qaynatmasi yoki unini tutuvchi sutli aralashmalar, suli 
va bug‘doy qaynatmasi yoki unini tutuvchi qatiq mahsulotlari. 
3. 
Konservalangan  go‘sht,  un,  vetchina  tutuvchi  gomogenlashtirilgan 
go‘shtli  konservalar,  suxarilar,  yoki  non  qo‘shilgan  barcha  mahsulotlar  (yarim 
tayyor mahsulotlar, kotlet va sirniklar), kolbasa, sosiska, sardelkalar. 
4. 
dudlangan yoki unda pishirilgan baliq konservalari. 
5. 
Bug‘doy  yoki  suli  uni,  arpa  qo‘shilgan  sabzavotlar  va  sabzavot 
konservalari. 
6. 
Bug‘doy,  arpadan  tayyorlangan  mahsulotlar,  biskvit,  pechene, 
pryaniklar. 
7. 
Konservalangan mevali kompotlar. 
8. 
Barcha  qandolat  mahsulotlari,  konfet,  karamel,  shokolad.  Bug‘doy, 
javdar va grechka unidan uyda va sanoatda tayyorlangan mahsulotlar (non, sushka, 
suxari, tort, pirojnoe). 
9. 
Jo‘xori yostiqchalari. 
10. 
Souslar, gorchitsa, bulyon kubiklari. 
11. 
Pivo, aroq, gazlangan ichimliklar. 
12. 
Banan, xurmo. 
Ruxsat etilgan mahsulotlar: 
1. 
Guruch, makkajo‘xori, grechka. 
2. 
O‘simlik yog‘i, tabiiy sigir qaymog‘idan tayyorlangan sariyog‘. 
3. 
Yangi smetana, qaymoq (sanoatda tayyorlanmagan). 
4. 
Turli  sutlardan  uy  sharoitida  tayyorlangan  tvorog,  pishloq,  qatiq 
mahsulotlari. 
5. 
Go‘sht, tuxum, baliq, o‘z shirasi yoki yog‘dagi baliq konservalari. 
6. 
Ikra. 
7. 
Tabiiy  ko‘rinishdagi  barcha  mevalar  (banan  va  xurmodan  tashqari), 
barcha sabzavotlar. 
8. 
Shakar, asal, butun kofe donalari (maydalangan holda), bargli choy. 
9. 
Uyda tayyorlangan konservalar (go‘sht, povidlo, murabbo). 

---

258 
 
10. 
Sanoat  konservalari 
(shprot,  dengiz  karami,  konservalangan 
makkajo‘xori). 
11. 
Tish kukuni, “Bolalar uchun”, “Glitserinli”, “Vazelinli” sovunlari.