Klinik dietologiya va nutrisiologiya

Ingichka va yo‘g‘on ichak kasalliklarida dietoterapiya asoslari 
Surunkali  enterit  –  ingichka  ichakning  yallig‘lanish-distrofik  kasalligi  bo‘lib, 
bunda ichak shilliq qavatining bosqichma-bosqich atrofik o‘zgarishlari sodir bo‘ladi 
va so‘rish funktsiyasi buziladi. Ichakning so‘rish va hazm qilish funktsiyasi uning 
asosiy  vazifasi  hisoblanadi    ya’ni  barcha  ozuqa  moddalari  –  oqsillar,  yog‘lar, 
uglevodlar, vitaminlar, mineral moddalar so‘riladi va qon tomirlariga o‘tadi.  
Surunkali enterit keng tarqalgan kasallik bo‘lib, bolalarda ham, kattalarda ham 
uchraydi. Odatda u kolit, ya’ni yo‘g‘on ichakning surunkali yallig‘lanishi bilan birga 
uchraydi. 
Surunkali  enteritning  sabablari  turlicha  bo‘lishi  mumkin.  Mazkur  kasallik 
polietiologik  kasalliklar  qatoriga  kiradi.  Ba’zida  u  ingichka  ichakning  o‘tkir 
enteritidan  so‘ng,  turli  ichak  infektsiyalari  masalan,  dizenteriya  tayoqchasi, 
stafilokokklar,  salmonellalar,  iersiniyalar,  kampilobakteriyalar,  rotaviruslar, 
parazitar kasalliklar (lyambliyalar, gelmintlar va b.) sababli rivojlanadi. Bu holatda 
surunkali  enteritga  o‘tkir  infektsiya  qo‘zg‘atuvchisining  bartaraf  qilinishiga 
qaramay,  yallig‘lanish  jarayoni  davom  etayotgan  postinfektsion  jarayon  sifatida 
rivojlanadi.  
Shuningdek,  surunkali  enteritning  tez-tez  uchrovchi  sabablariga  alimentar 
buzilishlar,  alkogolizm,  ayrim  dori  vositalarini  ortiq  iste’mol  qilish  (antibiotiklar, 
neomitsin, salitsil guruhi preparatlari, tsitostatik preparatlar, immunodepressantlar) 
kiradi. Ushbu omillar ichakda mikroflora muvozanatining buzilishi – disbakteriozga 
sabab bo‘lib, u kasallikning patogenezida muhim o‘rin tutadi.  
Surunkali  enteritning  belgilari  ovqat  allergiyasida,  sanoat  zaharlarining 
jumladan  fosfor,  simob,  mishyak,  qo‘rg‘oshin  yoki  ionlashtiruvchi  nurlarning 
ta’sirida rivojlanishi ham mumkin.  
Ichaklar funktsiyasi etishmovchiligining tug‘ma shakllari  mavjud bo‘lib, ular 
ingichka  ichakning  enzimodefitsit  zararlanishlari  bilan  namoyon  bo‘ladi.  Buning 
natijasida ingichka ichakdagi hazm qilish jarayonlari buzilib, asta-sekin enteritning 
klinik belgilari rivojlanadi. 
Ikkilamchi  surunkali  enteritlarning  katta  guruhi  mavjud  bo‘lib,  ular  boshqa 
a’zolar  funktsiyalarining  buzilishi  natijasida  paydo  bo‘ladi.  Kasallikning  ushbu 
guruhi  sekretor  etishmovchilik  bilan  kechuvchi  surunkali  atrofik  gastrit,  surunkali 
pankreatit,  gepatit,  jigar  tsirrozi,  buyrak  etishmovchiligi,  turli  teri  kasalliklari 
psoriaz, ekzema, shuning me’da rezektsiyasidan so‘ng uchraydi.  
Kasallikning rivojlanish mexanizmida bir qator asosiy omillar ahamiyatga ega 
bo‘lib,  ichakdagi  yallig‘lanish  bevosita  ingichka  ichak  devoriga  ko‘rsatilgan 

---

191 
 
surunkali zararlovchi ta’sirga (toksik, qo‘zg‘atuvchi va h.k.) javob tariqasida paydo 
bo‘ladi va natijada disbakterioz rivojlanadi. Odatda ingichka ichak boy bo‘lmagan 
bakterial floraga ega bo‘ladi, ushbu flora, asosan, uning distal bo‘limlarini qoplaydi. 
Disbakteriozda  ingichka  ichak  bo‘shlig‘i  uning  uchun  xos  bo‘lmagan  mikroflora 
bilan  jadal  qoplanadi,  shartli-patogen  mikroblarning  soni  ortadi,  ularning  kultural 
xossalari o‘zgaradi, mikroorganizmlarning ingichka ichak shilliq qavatiga nisbatan 
agressivligi ortadi. Shu sababdan hazm qilish jarayonidagi buzilish chuqurlashadi, 
shartli-patogen  mikroflora  tomonidan  ovqat  mahsulotlarining  parchalanishi 
natijasida  ajraladigan  ayrim  toksik  moddalar  esa  ingichka  ichak  devoriga  salbiy 
ta’sir ko‘rsatadi. 
Bundan  tashqari,  kasallikning  rivojlanishida  immunologik  o‘zgarishlar  ham 
katta  rol  o‘ynaydi  va  ular  ovqat  moddalarining  gidrolizi  yoki  bakterial 
hujayralarning parchalanishi mahsulotlariga nisbatan gipersezuvchanlikning paydo 
bo‘lishi bilan namoyon bo‘ladi. Surunkali enteritda toksik ta’sirlar natijasida ichak 
devori oqsillari transformatsiyaga uchrab, ularning o‘zlari bo‘lg‘usida antigen rolini 
bajaradilar, ya’ni autoimmun jarayon shakllanadi. 
Mahalliy  himoya  omillarining  kuchsizlashuvi,  sekretor  immunoglobulinlar 
ishlab  chiqarilishining  kamayishi  ham  kasallikning  rivojlanishida  ma’lum 
ahamiyatga  ega.  Yallig‘lanish  jarayoni  ta’sirida  bo‘shliq  va  devor  oldi  hazm 
jarayonida  qatnashuvchi  ichak  fermentlari,  shuningdek,  ingichka  ichakdagi 
absorbsiyani  amalga  oshiruvchi  tashuvchi  fermentlarning  ishlab  chiqarilishi 
buziladi.  
Surunkali enterit og‘irlik darajasiga ko‘ra farqlanadi, ya’ni 
I  darajada  ichak  kasalliklari  simptomlari  kuchsiz  namoyon  bo‘ladi,  umumiy 
ahvol biroz yomonlashadi. Bu darajada funktsional testlardagi o‘zgarishlar minimal 
darajada bo‘ladi. 
II  daraja  ichak  kasallik  buzilishlariga  moddalar  almashinuvi  buzilishlarining 
qo‘shilishi  bilan  xarakterlanadi.  Barcha  funktsional  testlarda  sezilarli  o‘zgarishlar 
kuzatiladi. 
III daraja ichakdagi hazmlanish va so‘rilish jarayonlarining buzilishi natijasida 
yuzaga  keluvchi  og‘ir  metobolik  o‘zgarishlar  bilan  xarakterlanadi.  Barcha 
funktsional  testlarning  va  deyarli  barcha  moddalar  almashinuv  turlaridagi 
ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi xarakterlidir.  
Shuningdek,  surunkali  enterit  faollik  darajasiga  ko‘ra,  shartli  ravishda 
jarayonning remissiya va qo‘zg‘alish bosqichlariga bo‘linadi.  
Surunkali enteritning klinik ko‘rinishi  uchta asosiy sindromdan tarkib topadi 
ya’ni  enteral  dispepsiya  sindromi,  enterit  koprologik  sindrom  va  so‘rishning 
etishmovchilik  malosorbtsiya  sindromidir.  Malabsorbsiya  sindromi  natijasida 
kasallikning  umumiy  simptomlari  –  poligipovitaminoz,  anemiya,  endokrin 
etishmovchilik, turli ichki a’zolardagi distrofik o‘zgarishlar paydo bo‘ladi.  
Enteral dispepsiya sindromi qorinning kindik atrofi sohasidagi nohush sezgilar, 
qorindagi bosim, dam bo‘lish bilan namyon bo‘ladi. Ingichka ichakda hazmlanish 
va so‘rilishning buzilishi natijasida undan ximusning tez o‘tishi va hazmlanmagan, 

---

192 
 
so‘rilmagan  ximus  va  gazlarning  ko‘richakka  tushishi  tufayli  qorin  quldirashi 
yuzaga keladi.  
Og‘riqlar  ba’zi-ba’zida  paydo  bo‘lib,  o‘tmas  yoki  spastik  xarakterga  ega 
bo‘ladi,  kindik  atrofi  sohasida  joylashadi,  kunning  ikkinchi  yarmida  kuchayadi, 
ba’zan ichak sanchig‘i shaklida xurujsimon xarakterga ega bo‘ladi, qattiq quldirashi 
paydo bo‘lishi bilan og‘riqlar so‘nadi. Qorinni palpatsiya qilganda, kindikdan biroz 
yuqoriroq va chaproq sohani bosganda og‘riq paydo bo‘ladi, shuningdek ingichka 
ichak  mezenteriysi  bo‘ylab  og‘riq  aniqlanadi.  Ba’zan  ovqatlanishdan  so‘ng 
demping-sindromni  eslatuvchi  hodisalar  kuzatilishi  mumkin.  Ushbu  belgilarning 
paydo bo‘lishi kasallikning og‘ir shaklga o‘tayotganidan darak beradi.  
Enterit koprologik sindrom  tez-tez sutkasiga 4-6  marta va ko‘p  miqdorda ich 
ketishi bilan namoyon bo‘ladi va axlat massalarining sutkalik umumiy miqdori 1,5-
2  kg  ga  etishi  mumkin.  Axlat  massalarining  konsistensiyasi  bo‘tqasimon,  rangi 
qaytarilmagan  bilirubin  va  ko‘p  miqdordagi  yog‘lar  hisobiga  och-sariq  bo‘ladi, 
shuningdek hazm bo‘lmagan ovqat bo‘laklarining bo‘lishi kuzatiladi, lekin qon va 
yiring  bo‘lmaydi.  Agar  ingichka  ichakda  chirish  jarayonlari  ustunlik  qilsa,  axlat 
massalari  yomon  hid  va  ishqoriy  reaktsiyaga  ega  bo‘ladi.  Bijg‘ish  jarayonlari 
ustunlik qilsa u ko‘piksimon bo‘lib, gaz pufakchalarini tutadi va kislotali muxitga 
ega bo‘ladi. Og‘ir holatlarda ich ketish soni sutkasiga 15 martagacha etishi mumkin. 
Surunkali  enteritning  qo‘zg‘alishi  dietani  buzish  natijasida  yuzaga  keladi. 
Odatda bemorlar ko‘p miqdorda yog‘ va uglevod tutuvchi ovqatlarni, sut, achchiq 
va  yog‘li  taomlarni  hazm  qila  olmaydilar.  Shuningdek,  koprologik  sindrom  ko‘p 
miqdorda  ovqatlanishga  javoban  paydo  bo‘ladi,  bazida  ovqatlanishdan  biroz  o‘tib 
defekatsiyaga  kuchli  chaqiriqlar  paydo  bo‘ladi,  defekatsiyadan  so‘ng  esa  keskin 
holsizlik, bosh aylanishi, ko‘ngil aynishi, sovuq ter bosishi, qo‘llar qaltirashi, arterial 
bosimning pasayishi kuzatiladi.  
Malabsorbsiya  sindromi  tana  vaznining  kamayishi,  ozib  ketish,  holsizlik,  tez 
toliqish, ta’sirchanlik, bosh og‘riqlari, bosh aylanishi,  ish  qobiliyatining pasayishi 
bilan namoyon bo‘ladi.  
Vitaminlar  va  mineral  moddalar  so‘rilishining  buzilishi  natijasida 
poligipovitaminoz  belgilari  paydo  bo‘lib,  terining  quruqligi,  angulyar  stomatit, 
tirnoqlarning mo‘rtlashuvi, soch to‘kilishi, terining yupqalashuvi va muguzlashuvi, 
polinevrit, qorong‘ida ko‘rishning buzilishi va h.k. sodir bo‘ladi. 
Mikroelementlarning so‘rilishi buzilganda bir qator ionlar, ayniqsa kaltsiyning 
miqdori  kamayadi.  Natijada  qalqonsimon  oldi  bezlarining  etishmovchiligi 
gipoparatireoidizm belgilari paydo bo‘ladi ya’ni suyaklarnining patologik mo‘rtligi, 
Xvostek va Trusso simptomlari, tutqanoqlar va boshqalar. 
Surunkali enterit uzoq  vaqt davom etganda, temir va B12 defitsiti anemiyasi, 
ichki  a’zolar,  jumladan  jigar,  miokard,  buyraklar  va  boshqa  a’zolar  distrofiyasi 
simptomlari rivojlanadi.  
Surunkali enteritning diagnostikasida quyidagi tekshirishlar qonning  umumiy 
va  biokimyoviy  tahlili,  koprologik  va  bakteriologik  tekshiruvi,  jigar,  o‘t  yo‘llari, 
me’daosti  bezining  ultratovush  tekshiruvi,  mo‘ljalli  biopsiya  ichak  endoskopiyasi 
usullari ahamiyatli. Qonning  umumiy tahlilida anemiya, biokimyoviy tahlilida esa 

---

193 
 
oqsil,  xolesterin  miqdorining  pasayishi  aniqlanadi.  Koprologik  tekshiruvda  hazm 
bo‘lmagan yog‘ steatoreya, mushak tolalari kreatoreya, hujayradan tashqari kraxmal 
amiloreya,  kletchatka,  shuningdek,  shilliq  va  leykotsitlar  miqdorining  yuqoriligi 
aniqlanadi, bakteriologik tekshiruvda disbakterioz borligi aniqlanadi. 
Surunkali  enteritni  davolashda  dietadavo  juda  muhim  ahamiyatga  ega. 
Qo‘zg‘alish  davrida  kasallikning  og‘irlik  darajasiga  qarab  dieta  №4,  №4b,  №4v 
lardan biri belgilanadi. Kasallik qo‘zg‘alish davrida dastlab dieta № 4 qo‘llaniladi, 
so‘ng  yallig‘lanish  jarayonlarining  tinchlanishiga  qarab  dieta  №  4b  belgilanadi. 
Tuzalish davrida dieta № 4v tavsiya qilinadi. Dieta № 4v dan so‘ng umumiy stolga 
ohista o‘tish uchun dieta № 2 belgilash kerak. Mazkur dietalarga amal qilish muddati 
turlicha bo‘lib, odatda, kasallikning og‘irlik darajasiga va organizmning individual 
xususiyatlariga bog‘liq.  
Dori  vositalari  bilan  davoda  qo‘llaniladi:  antibiotiklar,  meyoriy  ichak 
mikroflorasini  tutuvchi  preparatlar,  fermentativ  preparatlar,  sorbentlar,  diareyaga 
qarshi preparatlar, oqsil preparatlar, vitaminlar va mikroelementlar va metaboliklar. 
Surunkali  enteritning  profilaktikasi  sog‘lom  ovqatlanish  tamoyillariga  rioya 
qilish, o‘tkir ichak infektsiyalari va ovqatdan zaharlanishlarni o‘z vaqtida, adekvat 
davolashdan  iborat.  Surunkali    enteritlar,  kolitlar  va  ichak  tasirlanish  sindromi 
kasalliklarida parhez davoga uzoq vaqt rioya etish va kuyidagilarni man etish  lozim 
,achchiq, tuzli,  mahsulotlar, spirtli, gazli ichimliklar qovurilgan, dudlangan taomlar, 
xayvon  egi,dukaklilar  va  boshqa  tasirlovchi  mahsulotlar.  Surunkali  ichak 
kasalliklarini gastoenterolog – dietolog tomonidan  uzoq nazorat qilish va kasallik 
xolatiga mos parhez belgilashi lozim.