|
6. Portlatish energiyasining balansi toʼgʼrisidagi asosiy maʼlumotlar
Portlovchi moddalarga, ularning ishlatilish vazifasiga ko‘ra, ma’lum talablar qo‘yiladi. Masalan, portlashni qo‘zg‘atuvchi (uyg‘otuvchi) portlovchi moddalar yengil alangalanishi va alangadan detonatsiyalanishi, zarba yoki ishqalanishdan portlovchi moddada, shu jumladan ikkilamchi zaryadlar kapsul-detonator yoki elektr detonatorlarda ham ishonchli detonatsiya qo‘zg‘ashi lozim. Sanoat portlovchi moddalari konchilik va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida qo‘llanilganida yetarlicha samarador bo‘lishi o‘zgarmas (doimiy) fizikaviy, kimyoviy xususiyatlarga ega bo‘lishi, boshlang‘ich impulsga sezgirligi, kapsul-detonator yoki elektr detonator portlatilishidan turg‘un detonatsiyalanishi, mexanik ta’sirga sezgirligi kamroq bo‘lishi va u bilan muomala qilishda, transport vositasida tashishda, saqlashda, zavodda ishlab chiqarish paytida yetarlicha xavfsiz bo‘lishi kerak. Portlovchi modda portlatilganida ko‘p miqdorda zaharli gazlar ajratmasligi lozim. Ko‘pchilik portlovchi moddalarning oldiga qo‘yiladigan talablardan biri suv ta’sirida o‘z turg‘unligini yo‘qotmaydigan bo‘lishidir. Ammonitlar turiga mansub portlovchi moddalarning mexanik ta’sirga sezgirligi ammonit ПЖВ-20 ga nisbatan yuqori emas, tarkibida nitroefirlar yoki geksogen aralashmasi bo‘lgan portlovchi moddalar uchun uglenit Э-6 dan yuqori emas. Shartli uglerod oksidining miqdori 80 l/kg dan yuqori emas.
Ko‘mir va slanes shaxtalarida qo‘llanish sharoitiga ko‘ra barcha sanoat portlovchi moddalari quyidagi yetti turga bo‘linadi, maxsus portlatish ishlari uchun esa portlovchi moddalarning alohida turi ajratiladi. 130 I va II tur portlovchi moddalar saqlagichsiz (himoyalanmagan) turi bo‘lib, konlarni ochiq usulda ishlatishga yoki yer osti ishlarida gaz va chang portlash xavfi bo‘lmagan shaxta va lahimlarda qo‘llanishga ruxsat etilgan turidir, qolgan besh turi saqlagichli portlovchi modda chang va gaz himoyalangan portlash xavfi bo‘lgan shaxta va lahimlarda portlatish ishlari olib borishga mo‘ljallangan turlaridir. Juda xavfli joyda ishlatish uchun V va VII tur saqlagichli portlovchi moddalarni qo‘llashga ruxsat etiladi. Maxsus portlatish ishlari olib borishga mo‘ljallangan saqlagichli portlovchi moddalar to‘rt guruhga bo‘linadi. Har bir guruh yana ikkiga bo‘linadi. Bu bo‘linish portlovchi modda vazifasiga va qo‘llanish xususiyatiga bog‘liq holda amalga oshiriladi. Bunday guruh portlovchi moddalarni metallga impulsli ishlov berishda, sulfidli rudalarni, oltingugurtli va neftli shaxtalarda portlatish ishlari olib borishda qo‘llashga ruxsat etiladi. Ko‘mir va slanes shaxtalarida saqlagichli portlovchi moddalarning II, III, IV, V, VI va VII turlarini qo‘llanishga ruxsat etiladi. Qaysi tur saqlagichli portlovchi modda bilan portlatishni portlatiladigan kavjoyning chang va gazga qanchalik xavfli ekanini e’tiborga olgan holda portlatish ishlarining mas’ul rahbari hal etadi. Bunda, portlatish ishlarining rahbari zaryadlarni portlatish shartini va himoyalovchi muhit hosil qilish uchun shart-sharoitlarni hisobga olgan bo‘lishi kerak. Bu bilan quyidagi bajarilishi shart bo‘lgan talablarga rioya qilinishi zarur. Saqlagichsiz portlovchi moddaning II turi (ammonit 6 ЖВ, ammonit skalniy №1, detonit M, ammonit M-10). Bu tur portlovchi moddalarni tog‘ jinslari massivida o‘tilayotgan lahim kavjoylarida, metan gazi yoki portlovchi chang yo‘qligiga ishonch hosil qilinsa, bu lahim to‘xtovsiz shamollatilsa, har bir navbatdagi portlatish ishlarida shpurlarni zaryadlashni boshlashdan oldin lahimda metan gazi yo‘qligini o‘lchab aniqlanganidan keyin qo‘llash mumkin. Ko‘mir qatlamiga yetishga 5 m qolganda va ko‘mir qatlamini kesib o‘tgandan keyin, ya’ni 20 m o‘tgunicha himoyalovchi (saqlagichli) portlovchi moddaning IV turidan kam bo‘lmaganini qo‘llash shart. Portlovchi moddalarning II turini ushbu shartlarda qo‘llanishga ruxsat etiladi: agar ko‘mir qatlami bo‘yicha o‘tkazilayotgan lahimning kavjoyida, changning portlash xavfi bo‘lmasa, gaz ajralishi bo‘lmasa, ko‘mir qatlamini kesib o‘tishda ko‘mir, jinslar va gaz itqitishga moyil bo‘lgan holda tik stvollar yoki shurflarni yer yuzasidan o‘tkazilganda metan miqdori 1% dan yuqori bo‘lmasa va stvol, shurfning kavjoyi kamida 0,2 m balandlikda suv bilan bostirilsa yoki 8 m balandlikka havo-mexanik aralashtirilgan ko‘pik bilan to‘ldirilsa. Lahimda titratuvchi portlatish ishlarini, itqitish xavfi bo‘lgan jinslarda portlatishni yer yuzasidan yoki ishchilarning berkinadigan kamerasidan, stvolni ishlab turgan gorizontdan chuqurlashtirilganda, gaz xavfi bo‘lgan qatlamni qazib olishda, chang portlash xavfi bo‘lgan lahimda ehtiyot choralari ko‘rilgan taqdirda qo‘llanish mumkin. Tarkibida geksogen va nitroefirlar bo‘lgan II tur portlovchi moddalarni (ammonit skalniy №1, detonitlar) mahkamligi f ≤ 10 bo‘lgan jinslarda gorizontal va qiya lahimlar o‘tishda qo‘llanishga ruxsat etiladi. Himoyalangan (saqlagichli) III turdagi portlovchi moddalar (Ammonit АП-5ЖВ) faqat tog‘ jinslar qatlamida metan gazi bo‘lgan taqdirda, chang portlash xavfi bo‘lmagan lahim kavjoylarida qo‘llaniladi. Stvolni faqat tog‘ jinslaridan metan gazi ajralib chiqish ehtimoli bo‘lgan, ishlab turgan gorizontdan chuqurlashtirilayotganda, ko‘mir va gazni itqitishga moyil bo‘lgan qatlamni ochishda, qatlam bilan lahim kavjoyi oralig‘ida kamida 2 m masofali tiqin mavjud bo‘lsa, qo‘llahish mumkin. Himoyalangan (saqlagichli) IV turdagi portlovchi moddalarni (ammonit ПЖВ-20, T-19) ko‘mir, slanes va aralash kavjoyda gorizontal, qiya, vosstayushchiylar, tik lahimlar chang, portlash xavfi bo‘lgan ko‘mir, slanes qatlamlarida metan gazi yo‘q bo‘lsa, qo‘llash mumkin. Himoyalangan (saqlagichli) V turdagi portlovchi moddalarni (uglenit Э-6) ko‘mir va aralash kavjoylarda gorizontal va qiya lahimlardan o‘tishda, metan gazining portlash xavfi yuqori bo‘lmagan ko‘mir va aralash kavjoylarda vosstayushiy o‘tishda qiyaligi 10° dan yuqoriroq bo‘lgan lahimda, avvaldan o‘tkazilgan skvajinadan metan gazi ajralib chiqishi oz miqdorda bo‘lsa, shamollatish umumiy shaxta depressiyasidan shamollatilsa, qo‘llanishga ruxsat etiladi. Himoyalangan (saqlagichli) VI turdagi portlovchi moddalar va alangasiz portlatish vositasi (СП-1 patronlari, uglenit П-12 ЦБ) tozalab kovlab olinadigan lahimni nishasi (lahimdagi taxmonsimon joy) da metan gazi o‘ta xavfli bo‘lgan ko‘mir kavjoylarida, qiyalab o‘tishda (qiyalik burchagi 10°dan yuqori bo‘lgan) metan ajralib turadigan lahim uzunligi 20 metrgacha bo‘lganda lahimlarda, agar belgilangan ehtiyot choralari ko‘rilgan bo‘lsa, qo‘llanishga ruxsat etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
