14-Amaliy ish portlatish ishlarida maydalangan tog’ jinsi bo’laklari uchishi bo’yicha xavfli hudud radiusini aniqlash

14-Amaliy ish
PORTLATISH ISHLARIDA MAYDALANGAN TOG’ JINSI BO’LAKLARI UCHISHI BO’YICHA XAVFLI HUDUD RADIUSINI ANIQLASH.

Portlatish ishlarida xavfsiz masofa va xavfli hudud chegarasi “Portlatish ishlarini olib borishda yagona xavfsizlik qoidalari” ga muvofiq aniqlanadi. Portlatish ishlarini har xil usullar va ko’rinishlarda olib borishda minimal ruxsat etiladigan masofalar (m) quyidagi 14.1-jadvalda keltirilgan.

14.1-jadval

№	Portlatish ishlari ko’rinishlari va uni olib borish usullari	Xavfli hudud minimal ruxsat etilgan radiuslari, m
1	2	3
1	Portlatish ishlarini ochiq kon ishlarida quyidagi usullarda olib borishda : 1.1. Tashqi zaryadlar, jumladan kumulyativ zaryadlar 1.2. Shpur zaryadlari 1.3. Qozonsimon zaryadlar 1.4. Kichik kamerali zaryadlar (irmoqlarda) 1.5. Skvajina zaryadlari 1.6.Qozonsimon skvajina 1.7. Kamerali zaryadlar	300 loyiha bo’yicha 200* 200* 200* kamida 200** kamida 300 kamida 300
2	Xarsanglarni maydalash	400
3	To’nkalarni qo’porishda	200
4	O’rmon yong’inlarini oldini olishda himoya qatlamini yotqizish	50
5	Botqoqliklarga to’siqni yotqizishda portlatish	100
6	Tubni chuqurlashtirish ishlarida 6.1. Portlatishda suv havzasi yuzasi muzlamaganda: qoyasiz gruntlarda qoyali gruntlarda: shpurli zaryadlar qo’llanganda massasi 100 kg gacha bo’lgan tashqi (ust-qo’yma) zaryad qo’llanilganda massasi 100 kg dan ko’p bo’lgan tashqi (ust-qo’yma) zaryad qo’llanilganda 6.2. Portlatishda portlatilayotgan grunt xususiyatidan qat’iy nazar yuza muzlaganda	100 50 200 300 200
7	Portlatish ishlari muzlamada olib borilganda: 7.1. Muzlama qalinligi 1 m gacha bo’lganda 7.2. Muzlama qalinligi 1-2 m bo’lganda 7.3. Tiqilmalarda 7.4. Maydalangan muzlarda 7.5. Muzlama qalinligi 2 m dan katta bo’lganda va tiqilmalarda zaryad massasi 300 kgdan ko’p bo’lganda	100 200 200 50 300
8	Metal bilan ishlashda: 8.1. Ochiq poligonlarda 8.2. Zirxli chuqurliklarda portlatishda 8.3. Zavod maydoni hududida portlatishda 8.4. Yonuvchi massivlarni portlatishda 8.5. Inshootlarni shtampovkalashda	loyiha bo’yicha 30 loyiha bo’yicha *** 30 25
9	Bin ova inshootlarni qulatishda	100
10	Fundamentlarni maydalashda	200
11	Qozonsimon zaryadlarni hosil qilish uchun shpurlarni kengaytirishda	50
12	Qozonsimon zaryadlarni hosil qilish uchun skvajinalarni kengaytirishda	100
13	Neft, gaz va artezian skvajinalarini burg’ilash va torpedalashda	50****
14	Shurfda va yer yuzasida seysmik razvedka ishlarini olib borishda skvajinalar yordamida seysmik razvedka ishlarini olib borishda	100 30
15	Qurilish maydonida portlatish ishlarini olib borishda	loyiha bo’yicha****

* Portlatish ishlarini tog’ yon bag’rida olib borilganda havfli hudud radiusi qiymati tog’lik pastki tomoniga qarab kamida 300 m qilib olinishi lozim.
** Xavfli hudud radiusi zaboykali portlash uchun ko’rsatilgan.
*** Portlatish ishlari loyihasiga, odamlar xavfsizligini ta’minlash bo’yicha alohida choralardan iborat bo’lgan bo’lim kiritilishi lozim.
**** Skvajinalarni torpedalash va perforatsiyalashda apparat skvajinaga 50 m dan chuqurroqqa tushirilganda xavfsiz hudud radiusi 10 m gacha qisqartirilishi mumkin. Dengiz burg’ilash uskunalari uchun xavfli hudud radiusi loyihada aniqlanadi.

Skvajina zaryadlari portlatilganda maydalangan tog’ jinsi bo’laklari uchishi bo’yicha odamlar uchun xavfsiz masofa r_uch. (m), quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:

(14.1)
bunda: η_з – skvajinananing portlovchi modda bilan to’lishini hisobga oluvchi koeffisient; η_заб – skvajinananing zaboyka materiali bilan to’lishini hisobga oluvchi koeffisient; f – tog’ jinsining prof. M.M. Protodiakonov shkalasi bo’yicha mustahkamlik koeffisienti; d – portlatiladigan skvajina diametri, m; а – qatordagi skvajinalar orasidagi yoki skvajina qatorlari orasidagi masofa, m.
Skvajinananing portlovchi modda bilan to’lishini hisobga oluvchi koeffisient η_з, skvajinadagi zaryad uzunligi l_з (m) ning skvajina chuqurligi L (m) ga nisbati orqali aniqlanadi:

Skvajinananing zaboyka materiali bilan to’lishini hisobga oluvchi koeffisient η_заб zaboyka uzunligi l_заб(m) ning skvajinaning zaryadlanmagan yuqori tomoni uzunligi l_н (m)ga nisbatiga teng:

Skvajinaning zaryadlanmagan yuqori qismi zaboyka materiali bilan lo’liq to’ldirilganda η_заб =1, zaboykasiz portlatilganda esa η_заб =0 deb qabul qilinadi.
Tog’ jinsi mustahkamlik koeffisienti quyidagicha aniqlanadi:

bunda: _сж – tog’ jinsi to’g’ri shaklli namunasining standart sharoitda bir o’q bo’yicha siqilishga chidamlilik chegarasi, kgkuch/sm² (1kgkuch/sm²=98066,5 Pа).
Bir diametrli skvajina zaryadlari seriyasini portlatishda а, η_з,η_заб o’zgaruvchan bo’lganda xavfsiz masofani (14.1) formula bo’yicha hisoblashda а, η_заб larning kichik qiymatlari va η_з ning katta qiymatini olish tavsiya etiladi.
Agar portlatilayotgan massiv uchastkasi har xil mustahkamlikdagi tog’ jinslaridan tuzilgan bo’lsa, r_разл. qiymatini hisoblashda f ning maksimal qiymati olinadi. Parallel-yaqinlashgan d diametrli skvajina zaryadlarini portlatishda ekvivalent diametr qabul qilinadi

bunda: N_c – parallel-yaqinlashgan skvajinalar soni.
Xavfli masofani aniqlashda burg’ilash-portlatish ishlarini olib boorish jarayonida skvajina zaryadlarining а, η_заб ,η_з kabi parametrlari loyihada qabul qilingan qiymatlardan qancha farq qilishini hisobga olish zarur. Shuning uchun ham r_разл.ning qiymatini (14.1) formula bo’yicha aniqlashda portlatish ishlarini amalga oshirish jarayonida а, η_заб ko’rsatgichlar qiymatlarini imkon qadar kichik va η_зning qiymatini maksimal mumkin bo’lgan qiymatda zahirasi bilan olish tavsiya etiladi.
Tog’ yonbag’rida portlatish ishlarini olib borishda shuningdek portlatilayotgan uchastka yuqori otmetkasi xavfli hudud uchastkasi chegarasidan 30 m va undan ham balandda bo’lsa r_разл. qiymati pastki tomonga qarab orttiriladi va xavfli hudud radiusi (m) quyidagicha hisoblanadi:
, (14.2)
bunda:R_разл – tog’ jinsi bo’laklarining tog’ yon bag’ri pastki tomoniga yoki portlatlayotgan uchastka yuqori otmetkasidan 30 m pastda joylashgan joyga uchishi bo’yica xavfli masofa; K_Р – joy relyefi xususiyatlarini hisobga oluvchi koeffisient.
Tog’ yonbagrida portlatish ishlarini olib borishda K_P ning qiymati quyidagicha aniqlanadi:
, (14.3)
bunda: β – tog’ yonbag’rining gorizontga nisbatan qiyalik burchagi, gradus.
Hisoblash ishlarida β burchak o’rniga portlatish ishlari olib boriladigan joyning xavfli hudud chegarasidan balandligi ma’lum bo’lganda K_P ning qiymati quyidagicha aniqlanadi:
, (14.4)
bunda:Н - portlatilayotgan uchastka yuqori otmetkasining xavfli hudud uchastkasi chegarasidan balandligi, m.
Agar xavfli hudud chegarasining (14.1) yoki (14.2) formula bo’yicha hisoblangan qaysidir yo’nalishida qiyalik mavjud bo’lsa xavfli hudud qiymatini shu qiyalik yo’nalishi bo’yicha orttirish lozim. Shuningdek tog’ jinsi bo’laklari uchish uzoqligiga shamol kuchi ta’sirini ham hisobga olish kerak.
Xavfli masofa hisoblangan qiymati 14.1-jadvalda keltirilgan qiymatlarga 50m birlikkacha katta tomonga yaxlitlab qabul qilinadi va qabul qilingan qiymat minimal qiymatdan kichik bo’lmasligi shart.
Portlatish joyidan mexanizm, bino va inshootlargacha xavfsiz masofa muayyan sharoitlarni hisobga olgan holda loyihada aniqlanadi.