Kirisiw Radiyciyanin’ insan denesine ta’siri, nurlani’w dozasi’, dozani’n’ quwati’ ha’m o’lshem birligi haqqi’nda uli’wma tu’sinik

Filtrlewshi (protivogaz) qorg’awshi’ ni’qaplar, wolardi’n’ wazi’ypasi’ ha’m du’zilisi. Radioaktiv ximiyali’q ha’m bakterial za’ha’rlengen wori’nlarda dem ali’w organlari’ ha’m ko’zler g’ana yemes, al pu’tkil deneni qorg’aw za’ru’r, biz ku’ndelikli turmi’si’mi’zda paydalani’latug’i’n a’dettegi kiyim-kenshekler za’ha’rleniwden saqlay almaydi’. Buni’n’ ushi’n terini qorg’aytug’i’n tu’rli zatlar denenin’ teri qatlami’na, kiyim-kenshek ha’m ayaq-kiyimge radioaktiv ha’m za’ha’rleniwshi zatlardi’n’ ha’m de bakterial zatlardi’n’ tu’siwinen saqlawshi’ qurallardan qollani’ladi’.
Terini qorg’awshi’ qurallar wazi’ypasi’na qaray arnawli’ (tabel) qurallar menen qolda bar qurallarg’a bo’linedi. Qorg’ani’wdi’n’ tabel qurallari’nan puqarali’q qorg’ani’w du’zilmelerinin’ jeke qurami’ za’ha’rlengen wori’nda jumi’s islew waqti’nda paydalani’ladi’.
Tabel qurallari’ni’n’ qatari’na qorg’ani’w kombinezoni’ (shalbarli’ kelte kamzol), L-1 jen’il qorg’ani’w kostyumi’, qorg’ani’w yetigi ha’m qolg’abi’, fartuk kiredi. Bul qurallar sanaatta plyonka payda yetiwshi sintetikali’q zatlardan (toqi’mani’n 1 yaki 2 ta’repine sin’dirilgen kauchuk jasalma smolalar, belokli’ zatlar, plastikali’q massalar ha’m basqalardan) tayarlanadi’, bular hawani’ wo’tkermewshiligi menen birge, wo’zine tu’sken za’ha’rli zatlardi’n’ tamshi’lari’ ha’m juqlari’nan puqta qorg’aydi’. Pu’tkil deneni si’rtqi’ wortali’qtan izoliaciya yetiw ushi’n terini qorg’aw qurallari’nan kompleksli ta’rizde paydalanadi’ (ma’selen, kombinezon, qorg’ani’w yetigi ha’m qolg’abi’ menen birge kiyiledi). Qorg’ani’wdi’n’ tabel qurallari’ qorg’ani’w kiyimleri, dep ataladi’.
Qorg’ani’w kombinezoni’ (shalbarli kelte kamzol) ku’shli za’ha’rlengen wori’nlarda islewde rezina yetik qolg’ap ha’m qalpaqsha (kapyushon) menen birge kiyiledi. Kombinezonlar ha’m shalbarli’ kelte kamzollar rezinalang’an toqi’malardan tayarlanadi’. Kombinezonni’n’ awi’rli’g’i’ 3,5 kg.g’a, yetik ha’m qolg’aplari’ menen birgeliktegi awi’rli’g’i’ bolsa 6 kg.g’a jaqi’n keledi (10-su’wret).
Jen’il qorg’ani’w kostyumi’ rezinali’ elastikali’q tkannan tayarlang’an. Bul kostyum- qalpaqshali’ ko’ylek, yetikli shalbar, yeki barmaqli’ qolg’ap ha’m shlem asti’li’g’i’nan ibarat. Komplektke kostyumdi’ sali’p ju’riw ushi’n sumka ha’m awi’si’q qolg’ap ta kiredi.
Kostyumni’n’ awi’rli’g’i’ 3 kg g’a shekem. Kombinezon, shalbarli’ kelte kamzol ha’m jen’il kostyumlar u’sh tu’rli wo’lshemde tayarlanadi’. Birinshi wo’lshem boyi’ 165 sm ge shekem bolg’anlar ushi’n, yekinshi wo’lshem 165-172 sm liler, u’shinshi wo’lshem bolsa boyi’ 172 sm den uzi’nlar ushi’n arnalg’an. Rezina yetikler alti’ tu’rli (41-46 ga’ shekem) wo’lshemde tayarlanadi’. Bes barmaqli’ rezinali’ qolg’aplardan kombinzon menen bir komplektte paydalani’ladi’ ha’m tek bir wo’lshemde g’ana tayarlanadi’. Rezinalang’an toqi’madan tayarlang’an qorg’ani’w fartugi transport qurallari’n, a’sbap-u’skenelerdi ha’m ha’r qi’yli’ buyi’mlardi’ dezinfekciya degazaciya ha’m dezaktivaciya yetiw waqti’nda rezina yetik ha’m rezina qolg’ap penen bir komplekt retinde qollani’ladi’. Woni’n’ awi’rli’g’i’ 0,4 kg keledi. Uli’wmali’q a’skeriy qorg’ani’w plashi’ (OP-1)nan da paydalani’ladi’. Terini qorg’awdi’n’ bar bolg’an zatlari’nan paydalani’wda mi’na qag’i’ydalarg’a a’mel yetiw kerek. Palto ha’m plashlardi’n’ ba’rshe sa’depleri tag’i’li’wi’, jen’ ushlari’ bolsa lenta yaki shi’ji’m menen baylani’wi’, jag’a ko’terilip sharf penen baylani’wi’ kerek.
Za’ha’rleniw qa’wipi payda bolg’anli’g’i’ haqqi’ndag’i’ xabarlandi’ri’wshi’ signallar berilgennen son’, gazden qorg’ani’w ni’qabi’ tag’i’li’p, jag’a ko’teriledi, qalpaqsha (kapyushon) ha’m qolg’ap kiyiledi.
Dem ali’wshi’ organlardi’ yen’ isenimli qorg’awshi’ qural gazden qorg’ani’w ni’qabi’ boli’p, sebebi wol dem ali’w organlari’n radioaktiv zatlardan, za’ha’rlewshi zatlardan ha’m bakterial qurallardan qorg’aydi’. Gazden qorg’ani’w ni’qaplari’ yeki tu’rli boladi’: filtrlewshi ha’m izoliaciyalawshi’.
Dem ali’w organlari’n qorg’awdi’n’ tiykarg’i’ qurali’ filtrlewshi gazden qorg’ani’w ni’qabi’ yesaplanadi’. Woni’n’ qorg’aw ku’shi sog’an tiykarlang’an boli’p, dem alg’anda kirip ati’rg’an hawa gazden qorg’ani’w ni’qabi’ni’n’ quti’si’nan wo’tip, wonda filtrlewshi, dem ali’w organlari’na za’ha’rlewshi zatlar, radioaktiv zatlar ha’m bakterial zatlardan tazalang’an halda kiredi. Izoliaciyalawshi’ gazden qorg’ani’w ni’qaplarda sol ni’qapti’n’ wo’zindegi kislorod qori’ni’n’ yesabi’na na’pes ali’nadi’. Bul gazden qorg’ani’w ni’qabi’ni’n’ qorg’aw ta’siri dem ali’w organlari’n, betin ha’m ko’zlerin si’rtqi’ wortali’qtan toli’q izoliaciya qi’li’wg’a tiykarlang’an.
Za’ha’rlengen si’rtqi’ hawa gazden qorg’ani’w ni’qabi’ni’n’ quti’si’nda tazalanadi’. Quti’ni’n’ metalldan islengen korpusi’na arnawli’ jutqi’shlar ha’m tu’tinge qarsi’ filtr jaylasqan boladi’. Za’ha’rlengen si’rtqi’ hawadan dem alg’anda gazden qorg’ani’w ni’qabi’ni’n’ quti’si’na kirip, aldi’n tu’tinge qarsi’ filtrden wo’tedi, bunda shan’, tu’tin ha’m duman bo’leksheleri filtrde qaladi’, al sonnan keyin arnawli’ jutqi’shlar (aktivlesken ko’mir katalizator qatlami’) arqali’ wo’tedi. Bunda za’ha’rli zatti’n’ puwi’ uslap qali’nadi’.
Ni’qapti’ tan’law, gazden qorg’ani’w ni’qabi’ni’n’ qalay ji’ynalg’anli’g’i’n ha’m sumkag’a jaylasqanli’g’i’n tekseriw. Woni’ wo’lshemge qarap tan’law u’lken a’hmiyetke iye. Natuwri’ tan’lap ali’ng’an ni’qap za’ha’rleniwge ali’p keliwi mu’mkin. Yeger ni’qap u’lken bolsa, za’ha’rlengen hawa dem ali’w waqti’nda quti’ jani’nan ni’qap asti’na biyma’lel kiriwi mu’mkin. Ni’qap kishi bolsa bas ha’m betin qi’si’p wolardi’ awi’rtadi’. Ni’qap wo’lshemin tuwri’ ani’qlaw ushi’n bettin’ biyikligin (qabaqti’n’ yen’ teren’ noqati’nan iyek asti’na shekemgi arali’q ) wo’lshew lazi’m. Buni’n’ ushi’n mm.lerge bo’lingen si’zg’i’shtan, fanerag’a yaki karton plankadan yaki cirkulden paydalani’w mu’mkin. Beti wo’lshep ali’ng’annan son’ gazden qorg’ani’w ni’qabi’ni’n’ wo’lshemi to’mendegi kestede ko’rsetilgen:

Ju’z biyikligi, mm yesabi’nda	Ni’qapti’n’ za’ru’r wo’lshemi
80—90	birinshi
90—109	yekinshi
109—119	u’shinshi
119 ha’m wonnan zi’yat	to’rtinshi

Gazden qorg’ani’w ni’qabi’ ali’ng’annan son’ gazden qorg’ani’w ni’qabi’, ko’z a’ynegi, klapanlar quti’si’, lentalar, gazden qorg’ani’w ni’qabi’ni’n’ quti’si’ ha’m sumkasi’ni’n’ qanshelli jaramli’ yekenligi tekserip ko’riledi. Yeger nuqsanlardi’n’ bar yekenligi ani’qlansa, bunday gazden qorg’ani’w ni’qabi’nan paydalani’wg’a bolmaydi’ ha’m woni’ almasti’ri’p ali’w kerek. Gazden qorg’ani’w ni’qabi’n ji’ynawdan aldi’n ni’qap (maska)ti’ tayar halg’a keltiriw za’ru’r. Yeger ni’qap (maska) taza bolsa, ho’llengen siyle yaki woni’ a’tir denaturat, spirt yaki formalinnin’ yeki procentli yeritpesi menen dezinfekciya yetiw lazi’m. Ko’z a’ynek shiysheleri parlanbawi’ ushi’n wolarg’a arnawli’ qa’lem su’rtiledi, yeger wol bolmasa, a’dettegi sabi’nnan paydalani’w mu’mkin.

Tayarlang’an ni’qap betimizge lentalar ja’rdeminde jaqsi’lap sa’ykeslestiriledi. Duri’s sa’ykeslestirilgen ni’qapti’n’ shetleri betimizge ti’g’i’z tiyip turi’wi’, beti ha’m basti’ awi’rtpawi’ kerek. Ni’qap (maska) tayarlang’annan ha’m betimizge sa’ykeslestirilgennen keyin gazden qorg’ani’w ni’qabi’ ji’ynaladi’ ha’m ji’ynali’w si’pati’ tekseriledi. Ni’qapti’n’ qanshelli duri’s sa’ykeslestirilgeni ha’m wonda nuqsanlar bari’-joqli’g’i’n da’lillewshi za’ha’rli zatli’ kamerada jaqsi’lap tekseriledi. Ji’ynalg’an ha’m tekserilgen gazden qorg’ani’w ni’qabi’ sumkag’a jaylasti’ri’ladi’. Da’slep sumkani’n’ shep bo’legine quti’, sonnan keyin won’ bo’legine ni’qap klapanlar quti’si to’men qarati’p jaylasti’ri’ladi’.

6.5. Gazden qorg’ani’w ni’qaplari’nan paydalani’w qag’i’ydalari’

Jag’dayg’a qarap gazden qorg’ani’w ni’qabi’ ha’r qi’yli’ jag’daylarda asi’p ju’riledi. Yeger dushpanlardi’n’ tikkeley hu’jimi bolmasa, gazden qollani’w ni’qabi’ «Dala» halati’nda shep iyinge asi’p ju’riledi. «Hawa qa’wpi» xabari’ berilgende yaki «Gazden qorg’ani’w ni’qaplari’ tayarlansi’n!» komandasi’ berilgende gazden qorg’ani’w ni’qabi’ «Tayar» halatqa keltiriledi. Buni’n’ ushi’n sumka sa’l aldi’g’a iyterilip, woni’n’ joqarg’i’ qaqpag’i’ ashi’li’p ha’m de kanopi ali’ni’p, belden wo’tkiziledi ha’m woni’n’ ushi’ aldi’ng’i’ yari’m gu’rmekke baylap qoyi’ladi’.

Radioaktiv, ximiyali’q ha’m bakteriologiyali’q za’ha’rlengenlik haqqi’nda xabarlandi’ri’wshi’ xabarlar berilgende «Gazler» komandasi’ boyi’nsha, sonday-aq, ximiyali’q ha’m bakteriologiyali’q hu’jimnin’ da’slepki belgileri baqlang’anda gazden qorg’ani’w ni’qabi’ «Jawi’nger» halatqa keltiriledi.