Kirisiw Radiyciyanin’ insan denesine ta’siri, nurlani’w dozasi’, dozani’n’ quwati’ ha’m o’lshem birligi haqqi’nda uli’wma tu’sinik

6.3. Bakteriologiyali’q (biologiyali’q) qural. Bakterialli’q za’ha’rleniw

Bakteriologiyali’q qural degende, bakterial zatlar menen ta’miyinlengen ha’r qi’yli’ qural, a’sbap ha’m quri’lmalar tu’siniledi. Bakterial qurallar kesellik tuwdi’ri’wshi’ mikroblar (bakteriyalar, viruslar, rikkeciyalar, zamarri’qlar) ha’m bakteriyalardan shi’g’atug’i’n za’ha’rler—toksinler boli’p tabi’ladi’.

Dushpan bakteriologiyali’q quraldan adamlardi’, awi’l xojali’q haywanlari’n ha’m wo’simliklerdi jaraqatlaw ushi’n paydalanadi’. Bul quraldi’n’ jawi’ngerlik ku’shinin’ qatari’na adam ha’m haywanlardi’n’ ko’plep keselleniwi, ta’sir yetiw waqti’ni’n’ ju’da uzaqqa sozi’li’wi’ (ma’selen, ku’ydirgi (jara) keselligin payda yetiwshi mikroblardi’n’ tarti’si’w formulalari’ jaraqatlaw ta’sirin bir neshe ji’l saqlap tura aladi’), si’rtqi’ wortali’qta mikrob ha’m toksinlerdi seziwdin’ qi’yi’li’g’i’, ta’siri, jasi’ri’n (inkubaciya) da’wirinin’ uzaq boli’wi’, kesellikti keltirip shi’g’ari’wshi’ mikroblar ha’m toksinlerdin’ germetiklenbegen jasi’ri’ni’w wori’nlari’na ha’m xanalarg’a hawa menen birge kirip, wolardag’i’ adam ha’m haywanlardi’ za’ha’rley ali’w qa’siyeti kiredi.
Mikroblardi’ tek laboratoriyalarda arnawli’ a’sbaplardi’n’ ja’rdemi menen g’ana ani’qlaw mu’mkin. Qorg’anbag’an adam ha’m haywanlar za’ha’rlengen hawa menen dem ali’w, mikrob ha’m toksinlerdin’ ko’z, muri’n, awi’z quwi’sli’g’i’ni’n’ silekey perdelerine ha’m de jaraqatlang’an terige tu’siwi, za’ha’rlengen azi’q-awqat ha’m suwdan paydalani’w, za’ha’rlengen shirkeyler ha’m kenelerdin’ shag’i’wi’ni’n’ na’tiyjesinde za’ha’rleniw mu’mkin.
Ko’plegen kesellikler biytaplardan saw adamlarg’a jug’i’wi’ ha’m epidemiyag’a sebep boli’wi’ mu’mkin. Kesellik saw adamg’a tikkeley kontaktte boli’wi’ni’n’ aqi’betinde jug’i’w qa’siyeti kontagiozli’q delinip, bunday kesellikler bolsa kontagioz kesellikler dep ataladi’.
Dushpan adam ha’m haywanlardi’ za’ha’rlew ushi’n ha’r tu’rli juqpali’ kesellikler — oba, psittakoz, gripp, tulyaremiya brucellyoz, ku’ydirgi, sari’ awi’ri’w, epidemiyali’q tif, natural sheshek, Ku-terleme ha’m basqa keselliklerdi tuwdi’ri’wshi’ mikroblardan paydalani’w mu’mkin. Bunnan ti’sqari’ awi’r za’ha’rleytug’i’n botulinli toksinnin’ qollani’li’wi’ da mu’mkin.
Dushpanlar haywanlardi’ za’ha’rlew ushi’n qara mal obasi’, shoshqa obasi’, ku’ydirgi, qoy, yeshki sheshegi, manqa, brucellyoz ha’m basqa keselliklerdi tuwdi’ri’wshi’lardan paydalani’wi’ mu’mkin. Awi’l xojali’g’i’ wo’simliklerin ziyanlaw ushi’n tu’rli qurallar islep shi’g’ari’lg’an. Bunday qurallardi’n’ qatari’na g’a’lle wo’simlikleri ha’m de kartoshka fito-ftorozasi’ ha’m basqa da kesellik keltirip shi’g’ari’wshi’lar kiredi. Dushpan wo’simliklerdi zi’yanlaw ushi’n qurt-qutrmi’sqalardan awi’l xojali’g’i’ wo’simlikleri, tog’ay ha’m bag’lardi’n’ zi’yankeslerinen (zi’yanli’ cherepashka, amerika aq gu’belegi, taw jipek qurti’, kolorado qon’i’zag’i’ ha’m basqalar) sonday-aq, bazi’ ximiyali’q zatlar ma’selen, gerbecidlerden paydalani’w mu’mkinshiligi de joq yemes.
Dushpanlar bakterelogiyali’q qural qollani’w mu’mkinshiligine jaqi’n bolg’an obiektler iri yelatli’ punktler, ha’kimshilik ha’m siyasiy woraylar, temir jol uezlleri, ten’iz ha’m da’rya portlari’, ta’liymat bazalari’, azi’q-awqat qoymalari’ ha’m wot-jem qoymalari’, suw menen ta’miyinlew derekleri, iri sharwashi’li’q xojali’qlari’ yegislikler ha’m tog’ayli’qlar yesaplanadi’.
Dushpanlar bakterial qurallardi’ wori’nlar ha’m suw basseyinlerin za’ha’rlew ushi’n ha’r qi’yli’ qurallarg’a jaylasqan suyi’q ha’m qurg’aq recepturalar ta’rizinde qollani’w mu’mkin. Bakterial qurallar aerozollar ushi’n a’sirese qa’wipli yesaplanadi’. Sebebi, bunday hallarda adam ha’m haywanlarg’a hawa arqali’, a’dette, juqpaytug’i’n kesellikler tarqati’wshi’ qurallar qollani’li’wi’ mu’mkin.
Mikroblar ha’m toksinler jaylasqan qurallar bakteriologiyali’q qurallar dep ataladi’. Bakterial recepturalar sebilgende hawada tarqalg’an ju’da’ mayda bo’lekshelerden ibarat bult payda boladi’. Bunday bult aerozlli’ bult dep ataladi’.
Bakterial qurallardi’ belgilengen wori’ng’a jetkeriw ushi’n aviaciya bombalari’, ampulalar, paketler, quti’lar, ha’r qi’yli’ arali’qqa ushi’p bara alatug’i’n raketalar, ha’r tu’rli aviaciya a’sbaplari’ (ma’selen, bakterial aerozollar sali’ng’an generatorlar) qollani’li’wi’ mu’mkin. Bakterial qurallardi’n’ aerocatlar (hawa shsarlari’nan taslani’wi’ mu’mkin. Dushpanlar diversantlardan, paydalang’an halda turaq jaylardi’, xi’zmet xanalari’n, azi’q-awqat, wot-jem qoymalari’n, suw menen ta’miyinlew dereklerin, suw saqlag’i’shlari’n za’ha’rlewi mu’mkin.
Bakterial za’ha’rleniw woshag’i’, juqpali’ keselliklerdin’ tarqali’w deregin payda yetetug’i’n bakteriyali’q qurallardi’n’ tikkeley ta’sirinde bolg’an aymaq yesaplanadi’. Bakterial za’ha’rleniw woshag’i’ni’n’ si’patlamasi’ ha’m ko’lemi dushpan ta’repinen qollani’lg’an bakteriologiyali’q quraldi’n’ tu’rine, kesellik tuwdi’ri’wshi’lari’n biologiyali’q qa’siyetlerine ha’m wolardi’n’ qollani’li’w usi’li’na, indikaciyasi’ni’n’ ha’m yemlew profilaktikali’q ha’m de dezinfekciya ilajlari’n wo’tkeriwdin’ qanshelli sa’tli yekenligine baylani’sli’ boli’p tabi’ladi’. Bakterial za’ha’rleniw woshag’i’nin’ payda boli’wi’na metereologiyali’q sharayat ha’m wori’nni’n’ relefi ta’sir ko’rsetedi. Bakterial za’harleniw woshag’i’ bir neshe ju’z ha’m birneshe mi’n’ kvadrat kilometr maydandi’ iyelewi mu’mkin.
Bakterial quraldi’n’ adam yaki haywan organizmine ta’sir yetiw turaqli’li’g’i’ kesellik tuwdi’ri’wshi’lar ha’m kesellik tarqati’wshi’lardi’n’ tu’rine, sonday-aq, meteorologiyali’q sharayatqa (samaldi’n’ tezligi ha’m bag’i’ti’, hawani’n’ temperaturasi’na, i’g’alli’li’g’i’na, quyash radiaciyasi’ ha’m basqalarg’a) baylani’sli’ boladi’. Ma’selen, bakterial za’ha’rleniw woshag’i’ni’n’ turaqli’li’g’i’na hawani’n’ temperaturaasi’ u’lken ta’sir ko’rsetedi, to’men temperaturalarda bakterial za’ha’rleniw woshaqlari’nda keselleniw woshaqlari’ uzag’i’raq waqi’t saqlanadi’. Jazda joqari’ da’rejede ha’m quyash radiaciyasi’ intensiv bolg’anda patogen mikroblari’ tez nabi’t boladi’.
Bakterial bult jarlarda, ha’wlilerde, jabi’q xanalarda ha’m basqa wori’nlarda turi’p qali’wi’ mu’mkin. Qorg’ani’w ilajlari’n wo’z waqti’nda ko’riw ushi’n bakteriologiyali’q hu’jimnin’ bolg’anli’g’i’ni’n’ belgilerin wo’z waqti’nda ani’qlap billiw kerek. Bul belgiler to’mendegilerden ibarat: qurallar jari’lg’anda wori’nlarda, topi’raqta wo’simliklerde ha’m buyi’m na’rselerde suyi’qli’q tamshi’lari’ yaki untaq zatlari’ni’n’ boli’wi’ (bakteriologiyali’q qurallar jari’lg’anda a’dettegi qurallar jari’lg’andag’i’g’a qarag’anda a’stelew dawi’s shi’g’aradi’) qural jari’lg’anda tu’tin yaki dumannan ibarat jen’il tu’tin payda boli’wi’; ushi’p wo’tip barati’rg’an samolyotti’n’ izinen a’ste-aqi’ri’n sho’giwshi ha’m tarqali’wshi’ qara jollardi’n’ payda boli’wi’; sol wori’nda ju’da ko’p shi’bi’n-shirkey ha’m kemiriwshilerdin’ toplani’wi’; awi’l xojali’g’i’ haywanlari’ ha’m jabayi’ haywanlardi’n’ ko’plep keselleniwi, wo’limi baqlanadi’. Joqari’da bayan yetilgen belgilerden birewi seziliwden, qorg’ani’w ilajlari’n da’rha’l (gazden qorg’ani’w ni’qabi’, respirator, ni’qab, terini ha’m ko’zdi qorg’aw qurallari’ kiyip ali’nadi’) qollani’ladi’.
«Bakterial za’ha’rleniw» xabarlar dushpanlar bakterial qurallardi’ qollang’an jag’dayda g’ana radio tarmag’i’ arqali’ beriledi. Bul xabar za’ha’rlengen wori’ndag’i’ xali’qti’ kesellik tuwdi’ri’wshi’ mikrobti’n’ tu’ri, wonnan qorg’ani’w usi’li’ ha’m islenetug’i’n islerdin’ ta’rtibi haqqi’nda xabarlandi’radi’.
Ha’r qanday wori’nda juqpali’ kesellikler sezildi degennen-aq karantin ja’riyalanadi’. Karantin ja’riyalang’an aymaq «Karantinli zona», dep ataladi’. Bul zona toli’q izoliaciya qi’li’nadi’, arnawli’ belgiler menen belgilenedi ha’m qurallang’an saqshi’lar menen qori’qlanadi’. «Karantinli zona» g’a kiriw ha’m shi’g’i’w qadag’an yetiledi. Bul zonada komendantli’q xi’zmeti sho’lkemlestiriledi. Bul xi’zmet puqaralardi’n’ ju’ris-turi’si’ni’n’ belgilengen rejimin ta’miyinleydi.
Karantinnin’ qansha waqi’t dawam yetiwi kesellikltin’ si’patlamasi’na baylani’sli’ boladi’. Za’ha’rleniw woshag’i’ saplasti’ri’lg’annan keyin ha’m kesellik payda boli’w imkaniyati’na juwmaq berilgennen keyin g’ana karantin halati’ juwmaqlanadi’. Yeger wonsha qa’wipli bolmag’an kesellik tuwdi’ri’wshi’ qollani’lg’an bolsa, za’ha’rleniw woshag’i’nda karantinnin’ worni’na observaciya ja’riyalanadi’. Observaciya za’ha’rleniw woshag’i’ndag’i’ adamlarg’a ha’m jeke quramg’a ku’sheyttirilgen medicinali’q baqlaw wornati’p, kesellengenlerdi ani’qlaw ha’m wolardi’ izoliaciya yetiw, yemlewler wo’tkeriw, xali’q toparlar’ni’n’ bir-birine jaqi’nlasi’wi’n sheklewdi na’zerde tutadi’. Observarsiya aymag’i’na kiriw ha’m wonnan shi’g’i’w a’hmiyetli sanaat quri’lmalari’nda islewshiler ha’m ha’r qanday keselikke qarsi’ yemlewlerden wo’tkenlerge g’ana ruxsat yetiledi. Observaciya zonasi’nan shi’g’i’wda barli’q puqaralar ha’m jeke quram toli’q sanitariyali’q qayta tekseriliwden wo’tkeriledi. Kesellengenligi gu’man yetilgen adamlardi’n’ observaciya aymag’i’nan shi’g’i’wi’na ruxsat yetilmeydi.
Qorg’aw ilajlari’ arasi’nda turaq jaylardi’, ha’wli ha’m uli’wma paydalani’w wori’nlari’n ba’rqulla taza saqlaw u’lken a’hmiyetke iye. Jeke gigiena talaplari’n ju’da’ jaqsi’ wori’nlaw za’ru’r, jeke gigiena talaplari’ni’n’ qatari’na ha’r ha’ptede monshag’a ttu’sip, ishki kiyimlerdi ha’m ko’pshik qaplari’ menen prosti’nya, pododiyalniklerdi almasti’ri’w, qollari’n ha’m shashi’n taza tuti’w, kiyim-kenshek, ayaq kiyim ha’m basqalardi’ ha’r ku’ni tazalap turi’w ha’m sol kibiler kiredi.
Wog’ada juqpali’ ko’plegen qa’steliklerdin’ tiykarg’i’ dereginen biri — kesel adamni’n’ payda boli’wi’ a’tiraptag’i’lar ushi’n qa’wipli yesaplanadi’. Juqpali’ keselliklerdin’ da’slepki belgileri bayqaldi’ degennen-aq, ye’n’ jaqi’n jerdegi yemlew mekemesine xabar beriw kerek. Bunday keselliktin’ belgileri temperaturani’n’ birden ko’terilip ketiwi, bas awi’ri’wi’, dene qalti’rawi’, din’ke quri’wi’, ju’rek ayni’wi’, qusi’w, ish wo’tiwi ha’m basqalar boli’p tabi’ladi’.

6.4. Teri ha’m dem ali’w ag’zalari’n jeke qorg’aw qurallari’. Wolardan paydalani’w ta’rtibi