Kirisiw Radiyciyanin’ insan denesine ta’siri, nurlani’w dozasi’, dozani’n’ quwati’ ha’m o’lshem birligi haqqi’nda uli’wma tu’sinik

Buwi’wshi’ za’ru’rli zatlarg’a fosgen kiredi. Fosgen – ren’siz gaz boli’p, wonnan ashi’g’an sho’pke ta’n ku’shsiz iyis keledi. Ashshi’ siltiler, nashatr spirt, sodani’n’ suwdag’i’ yeritpesi fosgendi tez bo’leklep jiberedi. Fosgen dem ali’w ag’zalari’n jaraqatlaydi’: awi’z quwi’sli’g’i’nda mazali’raq da’m seziledi, adam biraz jo’teledi, woni’n’ basi’ aylanadi’, adam wo’zin uli’wma ha’lsiz sezedi. Fosgende jasi’ri’n ta’sir yetiw da’wri bolg’anli’g’i’nan zi’yanlani’wdi’n’ da’slepki belgileri 4—6, bazi’ da bolsa 12 saattan keyin seziledi.
Ximiyali’q za’ha’leniw woshag’i’ – ZZ ta’sirinde bolg’an aymaq yesaplanadi’. Bunday aymaqta adamlar ha’m haywanlar jaraqatlanadi’ yaki wolardi’n’ jaraqatlani’wi’ mu’mkin boli’p qaladi’. Ximiyali’q za’ha’rleniw woshag’i’ni’n’ si’patlamasi’, aldi’ menen dushpan ta’repinen qollani’lg’an ZZ di’n’ tu’rine ha’m qollani’li’w usi’li’na, meteorologiyali’q sharayatqa ha’m jerdin’ relefine baylani’sli’.
Turaqli’ ZZ isletiliwinen payda bolg’an ximiyali’q za’ha’rleniw woshag’i’ u’lken wo’lshem (maydan) degi toli’q za’ha’rlengen zonadan ibarat. Ma’selen borti’na kishi bombalar menen ta’miyinlengen jeti ximiyali’q kasseta alg’an bombalawshi’ samolyotti’n’ wo’lshemi 250 km² g’a shekem bolg’an za’ha’rlengen zonani’ payda yetiwi mu’mkin.
Ximiyali’q qural tikkeley isletilgen zonada hawani’ za’ha’rlewshi ZZ puwi’ ha’m aerozol payda boladi’. ZZ puwi’ (za’ha’rlengen hawadan ibarat birlemshi bult) samal yesken ta’repke qarap birneshe won kilometrge tarqali’wi’ mu’mkin, bul adamlar ha’m haywanlardi’n’ ha’r qi’yli’ obiekt ha’m na’rselerdin’ za’ha’rleniw qa’wpin asi’radi’.
Za’ha’rlengen hawani’n’ saqlani’w waqti’na ha’m tarqali’w arali’g’i’ samaldi’n’ bag’dari’ ha’m tezligi, ZZ di’n’ qaynaw temperaturasi’ ha’m hawa temperaturasi’, ji’l ma’wsimi u’lken ta’sir ko’rsetedi. Za’ha’rlengen bult da’ryalar janbawi’rlar, ji’ralar ha’m saylar boylap uzaq arali’qlarg’a tarqaladi’.
Shuqi’r ji’ralar, jaylawlar, batpaqlar, jarlar, bag’lar, xali’q jasaytug’i’n punktleri ZZ uzaq waqi’t turi’p qalatug’i’n wori’nlar boli’wi’ mu’mkin. Qalalarda za’ha’rlengen bult ko’sheler, tuneller, truboprovodlar boylap u’lken arali’qqa tarqaladi’. ZZ puwi’ jabi’q jerler, dem ali’w wori’nlari’nda turi’p qali’wi’ mu’mkin. ZZ puwi’ germetikali’q yemes jasi’ri’ni’w wori’nlari’na, jaylarg’a, jer to’lelerge kire aladi, da’liz ha’m jaydi’n’ to’besinde turi’p qaladi’.
Turaqli’ yemes ZZ qollani’w payi’ti’nda hawani’n’ jerge jaqi’n qatlami’nda za’ha’rlengen bult payda yetedi. Bul bult bolsa samal yesken ta’repke qarap baradi’ ha’m tez de jayi’li’p ketedi. Jaydi’n’ ashi’q, samal wo’tip turatug’i’n ushastkalari’nda hawa ZZ di’n’ puwi’nan tez tazalanadi’. Biraq za’ha’rlengen hawa jabi’q wori’nlarda, ha’wlilerde ha’m basqa jerlerde turi’p qali’wi’ mu’mkin.
Qorg’ani’w sharalari’n tezlik penen ko’riw ushi’n wori’n ha’m hawani’n’ za’ha’rleniwshi zatlar menen za’ha’rlengenligin ko’rsetiwshi wo’zine say belgilerdi jaqsi’ biliw kerek. Za’ha’rlengenlikti ko’rsetiwshi si’rtqi’ belgiler topi’raq, terek japi’raqlari’, imarat diywallari’ ha’m basqa na’rselerde tamshi’lar boli’wi’ mu’mkin. Ximiyali’q qural jari’lg’anda sol wori’nni’n’ to’besinde kishkene bult payda boladi’. Wol bazi’da ashi’q qanday da bir ren’ge aylang’an boladi’. Bultti’ samal tez tarqati’p jiberedi. Yeger dushpan ZZ di’ shashi’wshi’ avaiciya a’sbaplari’ni’n’ ja’rdeminde qollang’an bolsa, samolyot hawada sezilerli da’rejede toq yaki sa’l boyalg’an duman iz qaldi’ri’wi’ mu’mkin. ZZ qollani’lg’anli’q belgisi sezildi degennen, qorg’ani’w sharalari’ da’rha’l ko’riledi (gazden qorg’ani’w ni’qabi’ ha’m terini qorg’awshi’ qurallari’ kiyiledi).