Kirisiw Radiyciyanin’ insan denesine ta’siri, nurlani’w dozasi’, dozani’n’ quwati’ ha’m o’lshem birligi haqqi’nda uli’wma tu’sinik

Za’ha’rlewshi zatlar ha’m wolardi’n’ tu’rleri

Ximiyali’q qural da ko’plep jaraqat jetkeriw qurallari’nan yesaplanadi’. Ximiyali’q quraldi’n’ ta’siri za’ha’rleniw zatlar (ZZ) di’n’ a’skeriy qa’siyetlerinen paydalani’wg’a tiykarlang’an, za’ha’rlewshi zatlar bolsa adamlardi’, haywanlardi’ jaraqatlaydi’, wori’ndi’, suw basseyinlerin ha’m wo’simliklerdi za’ha’rleydi. Za’ha’rlewshi zatlar raketa, aviaciya, artilleriya, arnawli’ ximiyali’q a’sbaplardi’n’ ja’rdeminde qollani’li’wi’ mu’mkin.

Za’ha’rlewshi zatlar jerdi za’ha’rlew ushi’n tamshi’lar hali’nda, hawani’ za’ha’rlew ushi’n puw hali’nda (duman, tu’ti’n si’yaqli’) boladi’. Sol sebepli adam za’ha’rlengen hawa menen dem alg’anda, terisine, ko’zine, kiyimine ZZ tu’skende, sonday-aq, za’ha’rlengen awqat jegende yaki za’ha’rlengen suwdi’ qollang’anda za’ha’rlenip qali’wi’ mu’mkin.
Za’ha’rli zatlardi’n’ zi’yanlaw ta’siri wolardi’n’ konsentraciyasi’, za’ha’rlew ti’g’i’zli’g’i’, turaqli’li’g’i’na qarap bahalanadi’. Za’ha’rlengen hawani’n’ ko’lemi birliginde ZZ di’n’ awi’rli’q mug’dari’ woni’n’ konsentraciyasi’ dep ataladi’. Konsentraciyasi’ ko’binese 1 litr hawadag’i’ ZZ di’n’ yesabi’ndag’i’ mug’dari’ mg/l menen belgilenedi.
Za’ha’rleniw ti’g’i’zli’g’i’ jerdin’ yaki basqa maydanni’n’ tegisliginin’ birligindegi ZZ mug’dari’. Za’ha’rleniw ti’g’i’zli’g’i’n g/m² penen belgilew qabi’l yetilgen. Za’ha’rlewshi zatti’n’ turaqli’g’i’ ZZ di’n’ hawada yaki wori’nda wo’zinin’ zi’yanlaw ta’sirin belgili waqi’t saqlap turi’w qa’siyeti boli’p tabi’ladi’.
Zi’yanlaw ta’sirin bir neshe saattan keyin tap nir neshe ku’nge shekem saqlap turatug’i’n za’ha’rlewshi zatlar turaqli’ ZZ lardi’n’ qatari’na (V gazlar, imprit) kiredi. Turaqli’ yemes ZZ lar (cianid, kislota, fosgen, xlorsian) zi’yanlaw qa’siyetlerin uli’wma bir neshe minutqa shekem saqlap tura aladi’.
Za’ha’rlewshi zatlar zi’yanlaw ta’sirinin’ si’pati’na qarap to’rt toparg’a uli’wmali’q za’ha’rleytug’i’n, nervti’ jaraqatlaytug’i’n, terini irin’lestiretug’i’n ha’m buzi’wshi’ ZZ lar topari’na bo’liw qabi’l yetilgen. Uli’wmali’q za’ha’rlewshi zatlarg’a sianid kislota, xlorsian kiredi.
Nervti buzatug’i’n za’ha’rlewshi zatlarg’a zarin ha’m V gazler kiredi. Bular ku’shli ha’m tez ta’sir yetetug’i’n za’ha’rler yesaplanadi’. Bul ZZ lar adam organizmine dem ali’w organlari’, teri qaplamalari’ ha’m as sin’iriw trakti’ arqali’ kirip nerv sistamasi’n zi’yanlaydi’.
Zarin – ren’siz yaki ashi’q sari’, iyisi joq, ju’da’ ta’sirshen’ suyi’qli’q. Qi’sta qatpaydi’, suwdi’n’ ta’sirine shi’damli’. Maylar da jaqsi’ yeriydi. A’dettegi hawa rayi’ temperaturasi’nda siltier ha’m ammiak yeritpelerinin’ ta’sirinde tez bo’leklenip ketedi’. Zarin menen za’ha’rlengenlik belgileri da’rhal payda boladi’: ko’z qarashi’qlari’ tarayadi’, silekey ag’adi’, dem ali’w awi’rlasadi’, adam yesinen ketedi. Usi’nnan keyin adamni’n’ ayaq-qollari’ qatti’ qalti’ray baslaydi’, awi’r za’ha’rlengenlerdin’ dem ali’w woraylari’ paralish boli’p qali’wi’ ha’m wolar wo’mirden ko’z jumi’wi’ mu’mkin. Za’ha’rleniwdin’ da’slepki belgileri seziliwi menen da’rhal gazden qorg’ani’w ni’qabi’n kiyiwi ha’m de organizmge za’ha’rge qarsi’ zat (antidot) jiberiw za’ru’r, antidot tyubik shpristte ha’m paketlerde boladi’.
Sianid kislotasi’ – ren’siz, tez puwlani’p ketetug’i’n suyi’qli’q boli’p, wonnan ashshi’ badam iyisi keledi. Ku’shli ha’m tez ta’sir yetetug’i’n za’ru’r adam organizmine za’ru’rli hawa menen dem alg’anda kiredi. Sianid kislotasi’ menen za’ha’rlengen adamni’n’ awi’z quwi’sli’g’i’nda metallg’a da’rek da’m seziledi, tamag’i’ qi’shi’ydi’, basi’ aylanadi’, muskulleri ha’lsizlenedi ha’m qorqi’w basadi’.
Za’ha’rleniwdin’ da’slepki belgileri sezildi degennen-aq, da’rhal gazden qorg’ani’w ni’qabi’n kiyiwi lazi’m. Yeger za’ha’rge qarsi’ zatli’ ampula bolsa woni’ si’ndi’ri’p, maskani’n’ asti’na qoyi’w kerek.
Xlorsian – ren’siz, an’sat ushi’wshi’ suyi’qli’q boli’p, wonnan wo’tkir iyis shi’g’adi’. Ta’siri sianid kislotasi’ ta’siri kibi uli’wmali’q za’ha’rlewden ibarat, xlorsian menen za’ha’rlengen adamni’n’ ko’zleri ha’m dem ali’w jollari’ qatti’ zi’yanlanadi’.
Terini irin’lestiretug’i’n za’h’arlewshi zatlarg’a iprit kiredi. Iprit – mayg’a uqsas, ren’siz, suyi’qli’q boli’p, wonnan chesnok yaki gorchica iyisi keledi. Iprit ku’yeli za’ha’rlerdin’ qatari’na kired, terige iprit tamshi’lari’ tu’sse, teri da’slep qi’zaradi’, sonnan keyin (birinshi ku’nni’n’ aqi’ri’nda) bo’rtikler shi’g’adi’. 2-3 ku’n wo’tkennen keyin bo’rtikler jari’ladi’ ha’m wolardi’n’ worni’nda ko’p waqi’tqa shekem jazi’li’wi’ qi’yi’n suwli’ jara payda boladi’.
Dem ali’w jollari’ni’n’ iprit penen za’ha’rlengenlik belgileri muri’n ha’m tamaqti’n’ awi’ri’wi’, tu’shkiriwi ha’m muri’ng’a suw keliwi yesaplanadi’. Adam ku’shlirek za’ha’rlengende bronxit ha’m wo’kpe isiniwi de boli’wi’ mu’mkin. Iprit, a’sirese ko’zge tez ta’sir yetedi. Iprit puwi’ ta’sir yetkende ko’zdin’ silekey perdesi qi’zaradi’, shanshi’w payda boladi’, yag’ni’y adam wo’zinen-wo’zi qi’si’ladi’, ko’zden jas ag’adi’. Iprittin’ jaraqatlaw ta’sirine say qa’siyeti sonda, wol jasi’ri’n ta’sir yetedi ha’m wonda kumulyativlik ku’shi boladi’, yag’ni’y adam organizminde jaraqat toplani’p baradi’.