|
Miyshenin’ wazıypaları. Miyshe eki yarımshardan ibarat bolıp, bulshıqetlerdin’ uyg’ın qısqarıwında h’a’m h’a’reketlerinde bir topar bulshıqetlerdin’ qa’legeninshe qısqarıp turıwın saqlawda qatnasadı. Miyshenin’ xızmeti izden shıqsa adam uyg’ın h’a’reket ete almaydı. Jan’a tuwılg’an bala miyshesinin’ salmag’ı 20,5-23 g boladı.
Ortan’g’ı miy. Ortan’g’ı miy yadroları xızmetine qaray seziwshi h’a’m h’a’reketlendiriwshi yadrolarg’a bo’linedi. Ha’reketlendiriwshi yadroları organizmde bulshıqetler tonusına tuwrıdan-tuwrı ta’sir etedi. Seziwshi yadrolar esitiwde h’a’m ko’riwde qatnasadı. Ortan’g’ı miyi zıyanlang’an adamda bulshıqetler tonusı saqlanıp qalg’an h’alda, tuwrılawshı refleksler buzıladı. Sebebi bas miy bulshıqetler tonusın basqarıp turadı. Ortan’g’ı miydin’ qatnasıwında payda bolatug’ın refleksler ana qarnında embrionda qa’liplesip baslaydı. Jan’a tuwılg’an balada ko’z qarashıg’ı refleksi jaqsı rawajlang’an boladı. Balanın’ jası artıwı menen denesin ken’islikte ustap turıwı refleksi de jaqsı rawajlanıp baradı. Jan’a tuwılg’an balada ortan’g’ı miydin’ salmag’ı 2,5 g boladı.
Ko’riw bo’rtigin (talamus) h’a’m bo’rtik astı oblastın (gipotalamus) o’z ishine alatug’ın aralıq miydin’ strukturası og’ada a’h’miyetli xızmet atqaradı. Aralıq miy ortan’g’ı miydin’ joqarısında jaylasqan. Gipotalamus ko’leminin’ kishi bolıwına qaramastan onlag’an joqarı differentsia-tsiyalang’an yadrolardı saqlaydı.
Gipotalamus organizmnin’ vegetativlik xızmeti menen baylanıslı h’a’m ol simpatikalıq, parasimpatikalıq bo’limlerdin’ koordinatsiyalıq-integrativlik xızmetin boldıradı. Gipotala-mustan jollar orta, uzınshaq h’a’m arqa miyge barıp preganglionar talshıqlardın’ tiykarında-neyronlarda tamamlanadı. Gipotala-mustın’ h’a’m onın’ h’a’r qıylı bo’limlerinin’ vegetativlik effekti birgelki emes bag’darg’a h’a’m biologiyalıq a’h’miyetke iye. Keyingi bo’limi simpatikalıq tiptegi effekttin’ payda bolıwına alıp kelse, aldın’g’ısı - parasimpatikalıq. Bul bo’limlerdin’ ko’teriliwshi ta’siride h’a’r qıylı bag’darda: keyingi bo’limi u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ına qozdırıwshı ta’sir etse, aldın’g’ı bo’limi irkiwshi ta’sirge iye. Gipotalamustın’, gipofiz benen baylanısı, endokrinlik xızmettin’ nervlik retlestiriliwin ta’miynleydi. Aldın’g’ı gipotalamustın’ yadrolarının’ kletkalarında neyrosekret islep shıg’ılıp, ol gipotalamo-gipofizar joldın’ talshıqları ja’rdeminde neyrogipofizge tasıladı. Bunı gipotalamus h’a’m gipofiz arasındag’ı mol-molaqay qan aylanıs h’a’m qan tamırlar baylanısı iske asıradı. Ko’binese gipotalamus h’a’m gipofizdi, ishki sekretsiya bezlerin retlestiriwde a’h’miyetli rol oynaytug’ın gipotalamo-gipofizarlıq sistemag’a birlestiredi.
Gipotalamustın’ birden-bir en’ u’lken yadrosı ku’lren’ bo’rtik,- ko’pshilik ishki sekretsiya bezlerinin’ xızmetin h’a’m zat almasıwdı retlestiriwde qatnasadı. Ku’lren’ bo’rtiktin’ buzılıwı jınısıy bezlerdin’ atrofiyasına alıp keledi. Onı dawamlı titirkendiriw erte jınısıy jetilisiwge, teride, asqazanda, h’a’m on eki eli ishekte jaralardın’ payda bolıwına alıp keliwi mu’mkin.
Gipotalamus dene temperaturasının’ retleniwinde qatnasadı. Onın’ suwdın’ almasıwın, uglevodtın’ almasıwın retlestiriwde qatnasatug’ını da’lillengen. Gipotalamustın’ yadroları ko’pshilik quramalı minez-qulıqlıq reaktsiyalarda (jınısıy, azıq-awqatlıq, agressivlik-qorg’anıwshılıq) qatnasadı. Gipotalamus tiykarg’ı biologiyalıq motivatsiyalardın’ (ash bolıw, sho’llew, jınısıy h’a’wes) h’a’m unamlı, unamsız belgidegi emotsiyanın’ qa’liplesiwinde a’h’miyetli rol oynaydı.
Gipotalamustın’ strukturası ta’repinen ko’p tu’rli funktsiyalardın’ iske asıwı, onı o’mirlik a’h’miyetli qubılıslardı retlewshi, olardı quramalı sistemag’a birlestiriwshi, maqsetke muwapıq iykemlesiwshilik minez-qulaqtı ta’miynlewshi ayrıqsha (vısshiy) qabıq astı orayı dep bah’alawg’a tiykar boladı.
Gipotalamustın’ yadrosının’ differentsirovkası tuwılıw payıtında tamamlanbag’an boladı, h’a’m ol ontogenezde bir tegis o’tpeydi. Gipotalamustın’ yadrolarının’ rawajlanıwı jınısıy jetilisiw da’wirinde tamamlanadı.
Talamus -(ko’riw bo’rtigi) aralıq miydin’ a’dewir bo’limin quraydı. Bul ko’p yadrolı du’zilis, bas miy yarımsharları menen eki ta’repleme baylanısqan. Onın’ quramına u’sh topardag’ı yadrolar jatadı. Releylik yadrolar ko’riwdin’, esitiwdin’, terinin’, bulshıqettin’ h’a’m buwınnın’ informatsiyaların u’lken yarımsharlardın’ qabıg’ının’ sa’ykes proektsiyalıq oblastlarına uzatadı. Assotsiativlik yadro, u’lken yarımsharlardın’ assotsiativlik bo’limlerine informatsiya uzatadı. Arnawlı emes yadro (ortan’g’ı miydin’ retikulyarlıq formatsiyasının’ dawamı). U’lken yarım sharlardın’ qabıg’ına aktivizatsiyalawshı ta’sir ko’rsetedi.
Organizmnin’ barlıq retseptorlarınan (iyis seziwden basqası) orayg’a umtılıwshı impulslar bas miydin’ qabıg’ına jetip barmastan burın talamustın’ yadrosına kelip tu’sedi. Bul jerde kelip tu’sken informatsiya qayta islenedi, emotsionallıq tu’s aladı h’a’m u’lken yarım sharlardın’ qabıg’ına bag’darlanadı.
Tuwılıw payıtına kelip ko’riw bo’rtiginin’ ko’pshilik bo’limi jaqsı rawajlanadı. Tuwılg’annan keyin ko’riw bo’rtiginin’ ko’lemi nerv kletkalarının’ o’siwi h’a’m nerv talshıqlarının’ rawajlanıwı esabına u’lkeyedi.
6Aralıq miydin’ strukturasının’ rawajlanıwının’ ontogenetikalıq bag’darı, miydin’ basqa bo’limleri menen baylanısının’ artıwınan turadı ol onın’ h’a’r qıylı bo’limlerinin’ h’a’m pu’tin aralıq miydin’ koor dinatsiyalıq xızmetinin’ jetilisiwine jag’day jaratadı. Aralıq miydin’ rawajlanıwında, aqırg’ı miydin’ qabıq maydanlarının’ to’men tu’siwshi ta’siri ayrıqsha.
Aqırg’ı yaki aldın’g’ı miy o’zine bazallıq gangliyalardı h’a’m u’lken yarımsharlardı aladı.
Adamda a’dewir rawajlanıw da’rejesine jetken aqırg’ı miydin’ tiykarg’ı bo’limi u’lken yarımsharlar esaplanadı.
Bas miydin’ u’lken yarımsharları, miy bag’anasının’ aldın’g’ı dorzal ta’repinin’ u’stinde jaylasqan. Olar nerv talshıqlarınan payda bolg’an u’lken da’ste ja’rdeminde bir - biri menen tutasıp shandıq deneni payda etedi. Eresek adamlarda u’lken yarımsharlardın’ salmag’ı bas miydin’ salmag’ının’ 80 ke shamalasın quraydı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
