Kirish. Korporativ birlashishlarning iqtisodiy mohiyati, bozor iqtisodiyoti sharoitidagi ahamiyati va amalga oshirilishi

3-jadval
Moliya-sanoat guruhlarining vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari.⁶

Korporativ tuzilmalaming rivojlanishi jarayonida moliyaviy institutlaming roli muhimligi xususida oldingi boblarda ham ta’kidlagan edik. Moliya-sanoat guruhlari shakilanishi va rivojlanishida ham moliya institutlarining xususan, tijorat banklari muhim ahamiyat kasb etganligini quyidagi jadvaldan ko'rish mumkin (4 -j adval).


4-jadval
Moliya sanoat guruhlari rivojlanishining turli bosqichlarida bankning roli.⁷

Bugungi kunga kelib korporativ birlashmalar faoliyatida tijorat banklaridan tashqari, sug'urta kompaniyalari, pensiya fondlari, investitsiya fondlari, pay fondlari faoliyati ham ahamiyat kasb etayotganligini shu о‘rinda qayd etib o'tish zarur.Konsem tomonlar manfaatlar umumiyligi, moliyalashtirish, ishlab chiqarish hamkorligi o'matilgan, yagona mulkchlilik va nazorat organiga ega bolgan korporativ tuzilmalar birlashmasi hisoblanadi.
Nazorat korporativ tuzilma ustav kapitalida ishtirok etish orqali amalga oshiriladi. Bunga avtokontsemlar yaqqol misol boladi va bunda oxirgi tayyor mahsulotning yig“uvchi korporativ tuzilma tomonidan bozorga olib chiqilishi kuzatiladi.
Avtokontsem tarkibidagi korporativ tuzilmalar esa o'z mahsulotlarini faqatgina yig'uvchi korxonaga yetkazib beradi. Ixtisoslashuv va kooperatsiya darajasi yuqoriligidan kelib chiqqan holda vertikal va gorizontal konsernlar o'zaro farqlanadi. Konsem tashkil qilish odatda ma’muriy tartibda ham tashkil etilishi mumkin.Korporativ birlashmalar tashkil etishda konglomeratlar amaliyoti ham ko‘p kuzatiladi.
Bunda yuqorida keltirilganidek texnologik jihatdan bir-biri bilan bogliq bo'lmagan ko'p sonli tashkilotlaming birlashishi nazarda tutiladi. Lekin konglomeratlar tashkil etilishida ham faoliyatni diversifikatsiyalashdan tashqari boshqa malum bir maqsadlar ham belgilab olingan boladi.Kontsortsium - yuridik va xo'jalik faoliyatini yuritish bo'yicha mustaqil korporativ tuzilmalarning vaqtinchalik birlashmasi bolib, sanoat, moliya-kredit, transport, savdo (markenting), loyihalash va boshqa tashkilotlaming yirik loyihalami amalga oshirish maqsadidagi birlashuvini nazarda tutadi. Bunda kontsortsium shartnoma asosida tashkil etiladi va ishonchli boshqaruvchi tomonidan boshqariladi.
Yirik sanoat loyihalarini ishlab chiqish, amalga oshirish va foydalanishga topshirish bo'yicha kontsortsiumlar tashkil etish amaliyoti dunyo bo “y lab ko‘p kuzatiladi. Masalan, Uz-Kor Gas Chemical qo'shma korxonasi kortsortsum tuzish asosida tashkil etilgan edi.Sindikatning faoliyat mexanizmi yirik loyihalami birgalikda amalga oshirishga asoslanadi. Bunda boshqaruv va foydaning taqsimlanishi tegishli ulush asosida amalga oshiriladi. Bunda sindikatli moliyalashtirish amaliyoti eng ko‘p kuzatiladigan holatlardan biridir.Kartel ishlab chiqarish (xizmat ko'rsatish) hajmi, tovarlar (xizmatlar) narxi, savdo shartlari, bozorlami cheklash masalalari bo'yicha kelishib olish maqsadida faoliyat yo'nalishi bo'yicha bir- biriga yaqin bo'lgan mustaqil xo'jalik subyektlarining birlashmasi hisoblanadi. Keltirilgan ta’rifdan ham ko'rinib turibdiki, xo'jalik subyektlarining marketing faoliyatini o'zaro muvofiqlashtirish maqsadida kartellar tuziladi.
Maqsad bozor qonuniyatlari to'la- 10*108 ishlamaydigan holatlarda bitta bozor subyektlarining xatti- harakatlarini o'zaro muvofiqlashtirish hisoblanadi va natijada tovarlar va xizmatlar narxlarida o'zgarishlar kuzatiladi. Kartel tarkibiga kiruvchi tashkilotlar o'zlarining yuridik va moliyaviy jihatdan mustaqilligini aslo yo'qotmaydi. Ular o'zaro bitim tuzish asosida faoliyat yuritadi. Bunga yaqqol misol sifatida neft eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti hisoblangan OPEKni keltirishimiz mumkin.
Neftning jahon bozoridagi narxini oshirish maqsadida bu tashkilotning neft qazib chiqarishni qisqartirish to'g'risida qaror qabul qilish holatlari uchrab turadi. Mamlakatimizda uyali aloqa kompaniyalari tomonidan uyali aloqa xizmatlari narxlarining mos ravishda o'zgarishi kuzatilishi ham malum ma’noda kartellar faoliyatiga misol hisoblanadi. Lekin bu amaliyot monopoliyaga olib kelishi sabab, antimonopol qonunchilik asosida ta’qib qilinishini ham qayd etib o’tish zarur.