Kirish. Asosiyqism. Shahar transport tizimi va yo’l xarakatini tashkil etishning nazariy asoslari

Trolleybus – shahar yo‘lovchi transportining nisbatan zamonaviy turi hisoblanadi, atrof muhit havosi uchun nisbatan zararsiz hisoblanadi.
Trolleybus yo‘nalishlarini tashkil etishda avtobusga nisbatan ko‘prok sarf-xarajat talab qilinadi, lekin foydalanish davrida, elektr ta’minoti nisbatan arzonligi tufayli xarajatlar kam buladi. Yo‘lovchilarni tashish imkoniyati bo‘yicha trolleybuslar avtobuslarga juda yakin.
Elektr tarmoklariga bog‘liqligi tufayli trolleybuslarning erkinligi cheklanganligi uning kamchiligi hisoblanadi.
Ko‘chalarda trolleybuslar mavjudligi ko‘chaning ikkita qatnov yo‘lkasining o‘tkazish qobilyatini, trolleybuslar qatnov jadalligi miqdoriga ko‘ra, 25—50 % gacha kamaytirishi mumkin.
Tramvay – uzoq muddat davomida shahar transportining asosiy turi hisoblanardi. Uning yo‘lovchilar tashish qobilyatini metropolitendagi tashish qobilyatiga yakinlashtirish mumkin. Tramvay uchun aloxida qatnov yo‘lagi talab etiladi, bu uz navbatida ko‘chaning ma’lum kengligini egallashi mumkin va avtomobillarning harakatini tashkil etishda jiddiy kiyinchiliklarga sabab buladi.
Shuningdek, tramvaylarning erkinligi juda chegaralangan va faqat belgilangan yo‘llardan, pulat izlar buylab harakatlana oladi. Tramvay yo‘llarini kurish xarajatlari birmuncha yukori buladi.
Avtobuslar, tramvaylar, trolleybuslar, metropoliten va yo‘nalishli taksilar belgilangan yo‘nalishlar bo‘yicha, harakat jadvaliga muvofiq, belgilangan tarifdagi haq evaziga yo‘lovchilar tashiydi.
Yo‘nalishsiz taksilar yo‘lovchilarning talablari asosida taksometr (hisoblagich) ko‘rsatishi bo‘yicha haq evaziga tashish xizmatlari ko‘rsatadi.
Idoralarga qarashli yo‘lovchilar transporti jumlasiga korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning o‘z xodimlarini muayyan yo‘nalish va harakat jadvali bo‘yicha mazkur korxona, muassasa yoki tashkilot tomonidan belgilangan tartibda yoxud tashish shartnomasi bo‘yicha tashish xizmatlari ko‘rsatuvchi avtobuslari va mikroavtobuslari kiradi.
Idoralarga qarashli yo‘lovchilar transportidan shahar yo‘lovchilar transportini boshqarish organi bilan tuzilgan tashish shartnomasi bo‘yicha yo‘lovchilar tashish uchun foydalanilishi mumkin. Bu holda shahar yo‘lovchilar transporti to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining qoidalari idoralarga qarashli yo‘lovchilar transportiga nisbatan tatbiq etiladi.
Shahar yo‘lovchilar transportida yo‘lovchilar tashish ishi tashish shartnomasi asosida amalga oshiriladi.
Yo‘lovchi tashish shartnomasi ommaviy shartnoma hisoblanadi.
Quyidagilar tashish shartnomasining taraflaridir:

• 
  tashuvchi - mulk huquqi asosida yoki boshqa qonuniy asosda transport vositasiga ega bo‘lgan, shaharda tijorat asosida yo‘lovchilar tashish xizmati ko‘rsatadigan va bunga maxsus ruxsatnomasi (litsenziyasi) bo‘lgan yuridik shaxs;
  
• 
  yo‘lovchi - tashuvchining xizmatidan foydalanuvchi jismoniy shaxs.
  

Tashish shartnomasi bo‘yicha tashuvchi yo‘lovchini va uning bagajini belgilangan manzilga eltib qo‘yishi shart. Yo‘lovchi belgilangan yo‘l haqini, bagaji bo‘lsa, bagaj tashish haqini ham to‘lashi shart.
Quyidagilar tashuvchining asosiy vazifalaridir:

• 
  fuqarolarning tashishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish;
  
• 
  shahar yo‘lovchilar transportining bir maromda ishlashini tashkil etish;
  
• 
  yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish sifati va madaniyatini oshirish;
  
• 
  yo‘lovchilarning hayoti va sog‘lig‘i xavfsizligini, transport vositalari harakatining xavfsizligini, shuningdek atrof muhitni muhofaza qilish talablari bajarilishini ta’minlash.
  

Davlat shahar yo‘lovchilar transporti faoliyatini litsenziyalash, soliq solish, kreditlash, moliyalash va narx belgilash, investitsiya, yagona ilmiy-texnika siyosatini amalga oshirish, shuningdek Qonun hujjatlarida nazarda to‘tilgan boshqa vositalar bilan tartibga soladi.
Shahar yo‘lovchilar transportining davlat boshqaruvi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hoqimiyati organlari, shuningdek Vazirlar Mahkamasi maxsus vakolat bergan shahar yo‘lovchilar transportini boshqarish organi tomonidan amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining shahar yo‘lovchilar transporti faoliyatini tartibga solish va boshqarish sohasidagi vakolatlari jumlasiga quyidagilar kiradi:

• 
  rivojlantirish va ilmiy-texnika tadqiqotlari o‘tkazish masalalarida davlat siyosatini amalga oshirish;
  
• 
  litsenziyalash tartibini belgilash;
  
• 
  kreditlash, moliyalash va investitsiyalar sohasida ustun yo‘nalishlarni aniqlash;
  
• 
  metropoliten va boshqa muhim ob’ektlar qurilishini moliyalash masalalarini hal etish;
  
• 
  davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish dasturlarini ishlab chiqish va ularni izchil ro‘yobga chiqarish;
  
• 
  halqaro shartnomalar bajarilishini ta’minlash va davlatlararo aloqalarni rivojlantirish;
  
• 
  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshirish.
  

Mahalliy davlat hoqimiyati organlarining shahar yo‘lovchilar transporti faoliyatini tartibga solish va boshqarish sohasidagi vakolatlari jumlasiga quyidagilar kiradi:

• 
  rivojlanishning asosiy yo‘nalishlarini belgilash va kompleks mintaqaviy dasturlarni tasdiqlash;
  
• 
  aholiga transport xizmati ko‘rsatish haqida shahar yo‘lovchilar transportini boshqarish organi bilan shartnoma tuzish va transport harakatini tashkil etish rejasini tasdiqlash;
  
• 
  yo‘l qo‘yiladigan doiradagi tariflarni belgilash va ularga rioya etilishi ustidan nazoratni uyushtirish;
  
• 
  bekatlar, to‘xtab o‘tish va dispetcherlik manzillarini, boshqa ob’ektlarni joylashtirish, qurish va obodonlashtirish masalalarini hal etish;
  
• 
  yo‘lovchilar tashish ishining sifati ustidan nazorat qilish;
  
• 
  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshirish.
  

Shahar yo‘lovchilar transportini boshqarish organining vakolatlari jumlasiga quyidagilar kiradi:

• 
  tashuvchilar bilan shartnomalar tuzish va ularning faoliyatini muvofiqlashtirish;
  
• 
  barcha turdagi shahar yo‘lovchilar transportining bir maromda ishlashini ta’minlash;
  
• 
  yagona texnika siyosati yuritish;
  
• 
  barcha turdagi shahar yo‘lovchilar transportini rivojlantirish va yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish tizimini takomillashtirish, ularga ko‘rsatiladigan xizmatlarning hajmlari va turlarini kengaytirish yuzasidan kompleks tadbirlar ishlab chiqish va ularni ro‘yobga chiqarish;
  
• 
  yo‘lovchilarga xizmatlar ko‘rsatish tartibi va qoidalarini belgilovchi normativ hujjatlar ishlab chiqish;
  
• 
  avtobuslar, tramvaylar, trolleybuslar, shuningdek yo‘nalishli taksilarda yo‘lovchilar tashish yo‘nalishlari va harakat jadvallarini tasdiqlash;
  
• 
  yo‘lovchilarning huquqlari ta’minlanishini nazorat qilish;
  
• 
  shahar yo‘lovchilar transporti sub’ektlari uchun yagona chipta tizimini joriy etish, yo‘l chiptalari, varaqalari, shuningdek ayrim toifadagi fuqarolarga transportda imtiyozli yurish huquqini beradigan hujjatlar tayyorlash;
  
• 
  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshirish.
  

Tashuvchi shaharda yo‘lovchilar tashishni maxsus ruxsatnoma (litsenziya) asosida amalga oshiradi.
Shaharda yo‘lovchilar tashish uchun litsenziya berish va uni qaytarib olish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.