Kirish : Assosiy qism: O`lchоvli funksiyalar

To'qima tuzilishi deb tanda va arqoq iplarining o'zaro ma'lum tartibda joylashishi va o'zaro bog'lanishiga aytiladi.

To'qimaning tuzilishi uning sirt ko'rinishi (bezagi) va fizik-mexanik xususiyatlarini belgilaydi. To'qimaning tuzilishi bir qator omillarga bog'liq:

• 
  tanda va arqoq ipining turi, chiziqli zichligi va ularning nisbatlariga;
  
• 
  to'qimaning tanda va arqoq bo'yicha zichligi va ular­ning nisbatlariga;
  
• 
  to'qimada iplaming o'zaro o'rilish turiga;
  
• 
  to'qimaning to'quv dastgohida to'qilish va texnologik taxtlash shart-sharoitlariga.
  

To'qima to'quv dastgohida, tanda va arqoq iplarini bir- biriga ta'siri natijasida shakllanadi. Shu davrda iplarning to'g'ri chiziqli shakli to'lqinsimon shaklga o'zgaradi. Bu jarayondagi iplarning egilish darajalari to'qima tuzilishini aniqlovchi omillarga bog'liq.

Agar biror bir sistemadagi iplarning chiziqli zichligi o'zgarsa, bunda ularning to'qimadagi egilishi ham o'zgara­di. Tanda ipning chiziqli zichligining oshishi va arqoq ip- ning chiziqli zichligining kamayishi bilan tanda ipining egili­shi kamayadi, ya'ni tanda ipning joylashishi to'qimada to'g'ri chiziqli holatga yaqinlashadi, arqoq ipi bo'lsa, yanada ko'proq egiladi. Natijada to'qimaning tuzilishi o'zgaradi, shu bilan birga uning fizik-mexanik xususiyati ham o'zgaradi. Bundan tashqari ipning turi (tolaning turi, pishitilish kattaligi, tayyor- lash uslubi) ham to'qimaning tuzilishiga ta'sir qiladi. To'qimachilik korxonalarida xom ashyo sifatida har xil tolalardan tarkib topgan xom iplar, buralgan iplar, kimyoviy komplek- slar, mono iplar va boshqalar ishlatiladi.

To'qima ishlab chiqarishda ko‘p hollarda tanda va arqoq iplarining yo‘g‘onligi turlicha bo ‘ladi. To‘quv dastgohlari- ning unumdorligini oshirish maqsadida arqoq ipi yo‘g‘onroq (katta teksli) bo'ladi, lekin bundan hamma vaqt ham foyda- lanib boMmaydi, chunki bu to'qimaning umumiy tuzilishi va sirt bezagiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Arqoq ipi tanda ipidan yo'g'on bo'lsa, to'qima sirtida bo'ylama yo‘l-yo‘l chiziqlar, tanda arqoqdan yo‘g‘on bo'lganda ko'ndalang yo'l- yo‘l chiziqlar paydo bo'ladi.

To'qimaning tuzilishiga ta'sir etuvchi omillardan yana bin to'qima zichligi. To'qima zichligi deb, uning uzunlik birligiga to‘g‘ri kelgan iplar soniga aytiladi. To'qima zichligi tanda va arqoq bo'ylab aniqlanadi. To'qimaning tanda bo'yicha zichligi uning 10 sm eniga to'g'ri kelgan tanda iplar soniga aytiladi. 10 sm to'qima uzunligiga to'g'ri kelgan arqoq iplar soniga to'qimaning arqoq bo'yicha zichligi deyiladi. To'qima­ning zichligi iplarning to'qimada joylashish takrorlanishini ko'rsatib, iplar orasidagi masofa qancha katta bo'lsa, to'qima shuncha siyrak bo'ladi. Zich to'qimalarda iplar orasidagi masofa kichik bo'ladi, to'qima esa qalin bo'ladi.

To'qimaning zichligi, uning mexanik xususiyatlariga katta ta'sir ko'rsatadi. Zichlik ortishi bilan to'qimaning emirili- shiga qarshilik ko'rsatish xususiyati va vazni ortadi, ammo havo o'tkazuvchanligi kamayadi.

To'qima pishiqligi iplar sonining ko'payishiga, ya'ni to'qima uzunligi birligidagi tolalarning ko'payishiga bog'liq.

Zichlik katta bo'lgan sari, iplarning egilish soni ko'paya- di, demak, iplardan tolalarning sochilishiga imkon kamaya­di. Iplarning o'zaro o'rilishi ko'paygan sari ularning o'zaro bog'Ianishi ham kuchayadi.

Tanda va arqoq iplarining orasidagi masofaga qarab, to'qimalar quyidagilarga bo'linadi:

Ikki ip orasidagi masofa, iplar diametridan yoki ko'nda­lang kesimdan katta bo'lsa, to'qima siyrak deyiladi.

Iplar oralig'i ko'ndalang kesimdan kichik bo'lsa, to'qi­ma qalin deyiladi. Oraliq bilan diametrlar teng bo'lsa, o'rta- cha to'qima deyiladi.

Tanda va arqoq iplarining yo‘g‘onlik (T_r TJlari va zichlik (P_r P_A) lari ning nisbatlariga qarab to'qimalar muvozanat- lashtirilgan va muvozanatlashtirilmagan bo'ladi.

Iplarning yo‘g‘onliklari va zichliklari bo'yicha muvoza- natlashtirilgan ( T_t= T_a, P_t = P_a) to'qimalarni kvadral tuzilishli to'qimalar deb yuritiladi.

Muvozanatlashtirilmagan to‘qimalarni quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin:

ip yo‘g‘onliklari teng, zichliklari turli to'qimalar

(Tt= T_a, P_T*P_A)-,

zichliklari teng, iplarning yo‘g‘onligi turlicha

(^Tt* T ^Pt= P)

Ip yo‘g‘onliklari T_r Ta hamda P_r Pa zichliklari bo‘yi- cha muvozanatlashtirilmagan to‘qimalar ( Tt * Ta, Pt * P_a)-

Ishlab chiqarishda ko‘proq muvozanatlashtirilmagan to‘qimalar uchraydi.

To‘qima tuzilishini ta'riflovchi zichlik (P_p PJlar, haqiqiy (texnologik), maksimal (geometrik) va chegaralangan zichlik- larga bo‘linadi.

Haqiqiy zichlik to‘quv dastgohidan olingan to‘qimadagi I0 sm uzunlikka to‘g‘n keladigan iplar soni; ularning qiymati to‘qimaning taxtlash ko‘rsatkichlarida keltirilgan yoki me’yo- riy hujjatlarda aks etgan bo‘ladi.

Maksimal geometrik zichlik deb, iplarning diametrik oraliq orqali topilgan miqdoriga aytiladi.

Pm = T/d,

bu yerda, d — ip diametri.

Chegaralangan zichlik nafaqat ip diametriga, balki ular orasidagi masofaga ham bog‘liq bo‘ladi: P_a = T/(d+a), bu yerda, a — iplar orasidagi masofa.

To‘qima zichligi (haqiqiy chegaralangan) matoning zich- lanish darajasi to‘g‘risida to‘liq tasawur bera olmaydi, chunki to‘qimaning tolali materiallar bilan zichlanganlik darajasi faqat iplar soni bilangina aniqlanmay, boshqa ko‘rsatkichlarga ham bog‘liq va ular to‘g‘risida alohida ma'lumot beriladi.

To‘quv dastgohida to‘qima shakllanishida tanda iplari ar­qoq iplari ustida navbatma-navbat joylashuvi natijasida hosil bo‘igan tarkibiy tuzilishni to‘qima o'rilishi deyiladi (2.I-rasm).

To'qima o'rilishi, tanda va arqoq iplarini o'zaro qoplashlar tartibini ko'rsatadi. Tanda ipining arqoq ipi ustida joyla- shishini tanda qoplashi, arqoq ipini tanda ustida joylashishini esa arqoq qoplashi deyiladi. Tanda va arqoq iplari qoplash- larini turli tartibda joylashishi natijasida turli to'qima o'rilish- larini hosil qilish mumkin.

To'qima o'rilishi to'qimaning sirt bezagi, fizik-mexanik xususiyatlari va dastgohda ishlab chiqarish shart-sharoitlarini aniqlovchi omillardan biri bo'lib, u shuningdek, xom ashyo sarfiga ham ta'sir etadi.

1. 
   rasmda eng oddiy o'rilish tasvirlanlgan bo'lib, unda tik yo'nalish bo'ylab tanda iplari, ko'ndalangiga arqoq iplari joylashgan. Iplar orasidagi masofa esa to'qimani tanda va arqoq bo'yicha zichligiga bog'liq. To'qima o'rilishini bu usul- da tasvirlash, ayniqsa, murakkab o'rilishni tasvirlashda ancha qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi.
   

To'quvchilik amaliyotida o'rilishni shartli tasvirlash usuli qo'llaniladi. Ko'rsatilgan o'rilishni shartli tasviri 2.2-rasmda keltirilgan. Unda tik joylashgan kataklar qatori — tanda ipla­rini, ko'ndalang kataklar qatori — arqoq iplarini ko'rsatadi. Shartli tasvirda bo'yalgan kataklar tanda qoplashi, bo'yalma- gan kataklar esa arqoq qoplashini ifodalaydi.