Кино ва телевидениеда монтаж

Nazorat savollari: 
1. Makonda mo‘ljal olish bo‘yicha montaj qanday amalga 
oshiriladi? 
2. Munosabat chizig‘i nima va u qayerga chiziladi? 
3. Munosabat chizig‘ini kesib o‘tish mumkinmi? 
4. Munosabat chizig‘ini kesib o‘tishning necha xil usuli bor? 
5. 3 va undan ko‘p odam ishtirok etgan kadrlar qanday tasvirga 
olinadi? 
1.4 Uchinchi tamoyil: Kadrdagi asosiy ob’ekt harakat
yo‘nalishi bo‘yicha montaj
Bu mavzuda montajning uchinchi tamoyili talablari va 
qoidalari yoritib berilgan bo‘lib, kadrda harakatlanayotgan 
ob’ektlarning harakatlanayotgan yo‘nalishlari haqida to‘g‘ri 
tasavvur berish bu tamoyilning asosiy talabi hisoblanadi. 
Hech bir kinofilm, teleko‘rsatuv yoki reklama roligini
ekrandagi harakatsiz tasavvur qilish mushkul. “Harakat - bu 
hayot” aforizmini, bu vaziyatda, juda o‘z o‘rnida ishlatish 
mumkin. 
Kino san’ati ham fotografiyaning harakatga kelishi orqali 
dunyoga kelgan. Aka uka Lyumerlarning ilk kinoseansiga tashrif 
buyurgan Jorj Meles lol qolgandi. U ekranda, fotografiyada aks 
etgan aravaga qo‘shilgan otning birdaniga harakatga kelganini 
ko‘rgan. Belkur maydonida turgan odamlar kutilmaganda 
harakatga kelib o‘z kundalik ishlari bilan keta boshlashdi. Meles 
bu voqea haqida yozarkan, ilk film ko‘rigida qatnashgan 
tomoshabinlarning 
hayratdan 
og‘zilari 
ochilib, 
qotib 
qolganliklarini yozgandi
16
. 
Aka uka Lyumerlarning “Poezdning stansiyaga kirib 
kelishi” deb nomlangan ilk filmi namoyishida yuz bergan voqea 
barchaga tanish. Filmni tomosha qilgan odamlar ular tomon 
pishqirib yurib kelayotgan poezdni ko‘rib qo‘rquvdan o‘rinlaridan 
16
Sh.T.Xusanov. “Zamonaviy o‘zbek filmlarida kompyuter grafikasidan foydalanish 
muammolari”. “San’at masalalari yoshlar nigohida”. O‘zDSMI magistr va 
aspirantlarning an’anaviy ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari, 3-jild. 2010 yil. 
Toshkent., 68-bet. 

---

73
turib qochib ketishdandi. Harakatdagi tasvirning tomoshabinlarga 
ko‘rsatgan ta’siri kutilganidan ham yuqoriroq bo‘lgan. 
Ekrandagi har qanday harakat bugun ham qandaydir 
g‘aroyib kuch bilan e’tiborimizni o‘ziga jalb qila oladi. Ekranda 
nima sodir bo‘layotganligidan qat’i nazar: hox u Panama kanali 
bo‘ylab suzib borayotgan katta kema bo‘lsin yoki qo‘ng‘izning 
harakatimi, - bu harakatlanayotgan ob’ektlardan biz o‘z 
nigohimizni uzolmaymiz. Bordiyu, bu harakat o‘tkir syujetning 
rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lsa, u yanada ko‘proq diqqatimizni 
jalb qiladi. 
Bizning hayotda yoki ekranda sodir bo‘layotgan turli 
ko‘rinishdagi harakatlarga bo‘lgan qiziqishimiz inson ongi va 
idrokimizning o‘ziga hos xususiyatlari bilan bog‘liq. Birinchidan, 
bizning tushunish va tafakkur qilish bilan bog‘langan “idrok 
apparati”mizda maxsus neyronlar guruhi bo‘lib, ular ko‘rish 
maydonimizda sodir bo‘lgan har qanday harakatni zudlik bilan 
ilg‘ab olishga javob beradi. Ular inson nigohini turg‘un ob’ektdan 
harakatlanayotgan ob’ektga ko‘chirish uchun ham javob beradi. 
Balki, bu inson ongining ishi, aniqroq aytganda, ong ostining ish 
faoliyati, yoki, juda ilmiy izoh beradigan bo‘lsak, insonning 
o‘zini-o‘zi himoya qilish instinktining ongsiz ravishda ishlashi 
bilan bog‘liqdir. Zotan, inson hayotiga xavf tug‘diruvchi barcha 
narsalar qadimda, hozirgi kunda ham harakatda bo‘ladi. Biz 
qaysidir ma’noda bu instiktimizni boshqara olmaymiz va harakat 
uchun javobgar neyronlar faoliyatiga ta’sir o‘tkaza olmaymiz. 
Shuning uchun ham harakat bizning e’tiborimizni shu qadar 
kuchli jalb qiladi. 
Harakat... 
Bundan tashqari, tomoshabin tomonidan film syujetini,
voqealar rivojini, ekran qahramoni taqdirini qay darajada to‘g‘ri 
tushunilishi montajda harakatni qay yo‘sinda tasvirga olish va uni 
ekranda qanday ko‘rsatib berishga bog‘liq bo‘ladi.
Film mavzusi va g‘oyasini tasvirga olish va montaj orqali 
ekranda aks ettira olish qobiliyati – har bir rejissyor va operator 
uchun professional mahoratning eng muhim tarkibiy qismi 
sanaladi. Bu film voqealari tomoshabinlar tomonidan huddi film 
ijodkorlari nazarda tutgandek holatda to‘g‘ri idrok etishlarida 
ko‘rinadi.

---

74
Agar filmdagi biror sahna yoki epizod noto‘g‘ri tasvirga 
olinsa va montaj qilinsa, tomoshabin ekranda bo‘layotgan 
voqealarni tushuna olmay chalkashib ketadi. 
Tasvirga olish va montajning bu tamoyili kadrda 
harakatlanayotgan barcha ob’ektlarga: insonlarga, avtomobillarga, 
hasharotlar, 
xayvonlarga, 
kemalar, 
qo‘yingki 
barcha 
harakatlanuvchi narsalarga daxldor. 
Bu tamoyilni tushunish uchun eng sodda misol – 
avtomobilning ekrandagi harakatini taxlil qilib ko‘ramiz. Buning 
uchun biz ob’ekt sifatida avtomashinani tanlaymiz. Qachonlardir 
bu masalani mashxur kino oliygoxlaridan birining o‘qituvchisi o‘z 
bilimiga nixoyatda ishongan maqtanchoq talabalariga yechish 
uchun taklif etgan. Ikkita plan (40-rasm), ularning har ikkalasida 
ham aynan bitta avtomobil harakatlanib ketayotgan ko‘rinishda 
aks etgan. Biroq birinchi kadrda mashina chapdan o‘ngga 
harakatlanamoqda, ikkinchi kadrda esa o‘ngdan chapga.