Kimyoviy texnologiya

5. Gaz fazasida xlorlash texnologiyasi. Gaz fazasida xlorlash bilan uncha ko‘p mahsulotlar olinmaydi, aynan metanning xlorli hosilalari, allil- va metallilxloridlar, dixlorbutenlar olinadi. Metanning xlorli hosilalari sanoatda muhim ahamiyatga ega.
Xlor metan CH₃Cl (atmosfera bosimida gaz, T_kond=-23,7^oC). Dimetildixlorsilan (CH₃)₂SiCl₂, metilmerkaptan (CH₃SH) olishda metillovchi agent sifatida qo‘llaniladi. Metilenxlorid (dixlormetan) CH₂Cl_2-suyuqlik bo‘lib, T_qay=39,8^oC, erituvchi sifatida qo‘llaniladi. Xloroform (trixlormetan) CHCl₃ (suyuqlik, T_qay=61,2^oC) xladagent-freon olishda, hamda muhim monomer tetraftor etilen CF₂=CF₂ olishda qo‘llaniladi. Tetraxlormetan (uglerod to‘rt xlorid) CCl₄ (suyuqlik, T_qay=76,5^oC) erituvchi sifatida qo‘llaniladi, ba’zi bir pestitsidlar va asosan, freonlar olinadi.
Ushbu hosilalarni metanni xlorlash bilan olish mumkin. Biroq, xlor metanni sintez qilish uchun boshqa usuldan, ya’ni metanolni gidroxlorlashdan foydalaniladi:
CH₃OH + HCl ® CH₃Cl + H₂O
Reaksiya natijasida hosil bo‘lgan mahsulot toza xolda chiqadi. Allilxlorid va metallilxlorid suyuqlik bo‘lib, ularning qaynash temperaturasi 45,0 va 72,2^oC teng. Allilxlorid turli moddalarga allil guruhi kiritishda (allil efirlari, allilamin, allilsaxarozalar) va ayniqsa epixlorgidrin olishda keng qo‘llaniladi:
Epixlorgidrindan epoksid polimerlari va glitserin sintez qilinadi. Metallilxlorid pestitsid sifatida qo‘llaniladi, shuningdek metallil guruhi kiritishda foydalaniladi. Allil va metallilxloridlar gaz fazasida propilen va izobutenni xlorlash bilan olinadi.
Dixlorbutenlar: 1,4-dixlorbuten-2 ClCH₂CH=CHCH₂Cl va 1,2-dixlorbuten-3 ClCH₂CHClCH=CH₂. Ushbu moddalar gaz fazasida radikal zanjirli xlorlash bilan olinadi. Xom-ashyo sifatida 1,3-butadien qo‘llaniladi. Bunda dastlab dixlorbutenlar aralashmasi hosil bo‘ladi, so‘ngra qo‘sh bog‘ni to‘yinishi hisobiga tetraxlorbutan hosil bo‘ladi:

Oxirgi reaksiyani to‘xtatish uchun, xlorga nisbatan 1,3-butadien miqdorini ortiqcha olish kerak. Dixlorbutenlar organik sintezda oraliq mahsulot sifatida muhim ahamiyatga ega. 1,4-izomer adipodinitril CH₃(CH₂)₄CN, geksametilendiamin NH₂(CH₂)₆NH₂ va adipin kislota HOOC(CH₂)₆COOH olishda qo‘llaniladi. 1,2-izomerdan esa xloropren CH₂=CCl-CH=CH₂ olinadi. Xlorlash jarayonida ikkala izomer aralashmasi hosil bo‘ladi, lekin ular rux yoki mis tuzlari ishtirokida katalizlanganda bir-biriga qaytar izomerlanish xususiyatiga ega.