Mavzu: Tabiiy birikmalarning boshqa turlari. Feromonlar Prostaglandin va tromboksan

Mavzu: Tabiiy birikmalarning boshqa turlari. Feromonlar
Prostaglandin va tromboksanlar lipid qatori biorgeulyatorlar qatoriga kiradi. Ular polien kislotalarni oksidlangan hosilalari bolib uglevodorod zanjirida besh yoki olti ahzoli halqa tutadi. Sutemzuvchilarning barcha toqimalarida mavjud bolib, turli xil fiziologik faollikni namoyon qiladi. Biologik stimul(turtki)ga javoban hujayra ichidagi fermentlar ishtirokida sintezlanadi. Sintezlangan joy atrofida oz tahsirini korsatadi. 1930 yillarda izlanishlar boshlanib samarali natijalar olingan. Eyler lipidlar sinfiga kiritib prostaglandin(‘G) nomini taklif etgan, chunki u vaqtda faqat prostata bezida hosil boladi deb hisoblanar edi. 1962 yili Byorgstrem tuzilishini isbotladi, 1963 yili Abraxamson esa RSA usulida tasdiqladi. Araxidon kislotasini fermentativ oksidlanishi natijasida prostaglandinlar hosil bolishi mahlum boldi. On tur prostaglandinlar(A,B,C,D,E,F,G,H,I,J) va ikki tur tromboksanlar(TX: A va V) aniqlangan. ‘G lar tsiklopentanon halqasiga ega boladi. Tromboksanlarga esa tetragidropiran halqasi xos boladi. ‘G va TX lar kimyoviy nuqtai nazardan karbon kislotalar bolib on beshinchi holatda allil gidroksilini tutadi. Qoshboglar soniga ora ular uch xil qatorlarni tashkil qiladi: pastki indeksda 1,2,3 raqamlar bilan belgilanadi.

Prostaglandin va tromboksanlar allil gidroksil guruhini tutishi sababiga yuqori reaktsion qobiliyatga ega moddalar hisoblanadi. Ular C15 atomidan oson epimerlanadi, oksidlanadi yoki degidratlanadi. Natijada prostaglandin yoki tromboksan tutgan dorilar oz fiziologik faolligini yoqotadi.

Masalan, ‘GA₂ va TXA₂ albumin bilan reaktsiyaga kirishib, biologik faolligini yoqotadi. Tabiiy konfiguratsiyaga ega bolgan prostaglandinlarni sintezi ota murakkab hisoblanadi(E.Kori tomonidan amalga oshirilgan).

2-ilova

Prostoglandin va tromboksanlar organizmni bir qator muhim funktsiyalarini mehyorlashtirishda ishtirok etadilar. Masalan, ‘GE₁ va ‘GF₂ lar homilaning yurak qon tomir faoliyatini boshqarishda muhim rol oynaydi.

Hasharotlarning hayotiy jarayoni bir necha bosqichlardan iborat: tuxum rivojlanishi, lichinkaga otishi, song undan kukolkani hosil bolishi va voyaga yetgan hasharotga otish. Bu metamorfoz neyrosekretor bezlar tomonidan ajratiladigan bioregulyatolrlar ishtirokida amalga oshadi. Hasharotlarning gormonal boshqarilishi birinchi bor 1934 yili Uiglsvort tomonidan aniqlangan. Bunda ikki xil gormonlar faoliyat qilishi mahlum bolgan. Birinchi turi yuvenil gormonlar(yosh) katta hasharotgacha otadigan jarayonni boshqaradi. Ikkinchi tur gormonlar ekdizonlar deb ataladi. Ekdizonlar yuvenil gormonlarni tahsirini pasaytirib, katta hasharotlarni metamorfoz(postini yangilash) jarayonini boshqaradilar. Yuvenil gormonlar kimyoviy nuqtai nazardan seskviterpen tabiatga ega boladi. 1956 yili birinchi yuvenil gormon(gormon 0) kapalaklardan Vilyams tomonidan ajratib olingan. Keyinroq yana uch xil(I-III) yuqori biologik faolikka ega bolgan yuvenil gormonlar turli hasharotlardan chiqarilgan.

Hasharotlarning hayotida, ularning bir-biri bilan muloqot qilishda ularning endokrin bezlari tomonidan ajratiladigan quyi molekeulyar bioregulyatorlar muhim rol oynaydi. Bunday moddalarni feromonlar deb ataydilar. Ularni orasida bezovtalik, agressiya kabi hissiyotlarni yetkazib berish, yashash maydonini belgilash uchun ishlatiladigan moddalar mavjud. Feromonlar juda kam miqdorda oz vazifasini bajarish qobiliyatiga ega. Masalan, suvaraklar 10^-14 mkg/ml dozada(1ml havoda 25 dona molekula!) feromonlar orqali yuborilgan mahlumotni qabul qiladilar. Tabiiy feromonlarning kopchiligi kopkomponentli aralashmadan iborat boladi. Hozirgi davrda Le’ido’tera turkumidagi kapalaklarni feromonlari yaxshi organilgan. Ularning kopchiligi toyinmagan alifatik spirt, ularning aldegid va atsetat hosilalari tuzilishiga ega.
CH₃(CH₂)_mCH=CH(CH₂)_nR

Bunda R=OH, OCOCH₃ yoki CHO bolishi mumkin. Uglevodorod zanjirining uzunligi C₁₂-C₁₆ boladi. Qoshboglarning soni va holati hamda qoshbog’ boyicha konfiguratsiya turli bolishi mumkin. Bu turdagi moddalar axiral birikmalar bolib, ularning biosintezi lipidlarga oxshash otadi.

(9Z )-tetradetsenilatsetat

(10E, 12Z )-geksadekadienol(bombikol)