«kimyo-texnologiya»

  
Nazorat savollari.  
1. Lub-tolali ekinlar ahamiyati  
2. Kanop- ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi, hosildorligi   
3. Kanop biologiyasi va navlari  
4. Kanopetishtirish texnologiyasi   
  
  
  
16 -Mavzu: O’zbekistonning paxtachilik bo’yicha dunyoda tutgan o’rni. 
G’o’zaning kelib chiqishi va yer yuzasida tarqalishi tarixi.  
  
Reja:  
1. 
O’zbekistonning paxtachilik bo’yicha dunyoda tutgan o’rni.   
2. 
G’o’zaning kelib chiqishi va yer yuzasida tarqalishi tarixi.   
  
O’zbekistonning paxtachilik bo’yicha dunyoda tutgan o’rni.  
  
G’o’za  eng  qimmatbaho  texnik  ekin  bo’lib,  xalq  xo’jaligining  biron-bir 
tarmog’i  yo’qki,  uning  mahsulotidan  u  yoki  bu  darajada  foydalanmasin.  Dunyo 
miqyosida paxta mahsulotlariga bo’lgan talab yildan-yilga ortib bormoqda. Ayniqsa, 
paxta  tolasidan  tayyorlanadigan  kiyim-kechaklar  o’zining  tabiiyligi,  nafisligi  va 
gigienik jihatdan qulayligi bilan boshqa ekinlarning tolalaridan keskin farq qiladi.  
Shunday ekan, g’o’zaning ekilayotgan navlaridan yuqori va sifatli hosil olish qishloq 
xo’jaligining asosiy maqsadi hisob-lanadi. Buning uchun, dastavval, ular tezpishar, 
yahni hosilning ka-mida 85-90% birinchi sanoat navlarini tashkil etishi, tola chiqi-
shi  yuqori,  ko’saklari  yirik  bo’lishi,  vegetatsiya  davri  qisqa,  tezpishar,  noqulay 
sharoitlarga bardosh bera olishi kerak. Agar navlar elastik bo’lsa, har qanday sharoit-
larga  tez  moslashib,  yuqori  hosil  yetishtirish  imkonini  beradi.  Bulardan  tashqari 
g’o’zaning  keng  tarqalgan  kasallik  va  zararkunandalariga  chidamli,  hosili 
mashinalar  yordamida  terib  olishga  qulay,  tupi  yotib  qolmaydigan,  ortiqcha 

---

g’ovlamaydigan  hosil shoxlari I  va  II-kenja tipga mansub,  paxtasi chanoqlaridan 
to’kilmaydigan bo’lishi kerak.   
G’o’za texnik ekinlar ichida eng qimmatli ekin turi bo’lib, u, asosan, tolasi 
uchun ekiladi.   
Paxta  tolasidan  to’qilgan  gazlamaning  sifatli  bo’lishi,  birinchi  navbatda 
tolaning  texnologik  xususiyatlariga,  yahni  uning  uzunligiga,  pishiqligiga, 
ingichkaligiga, nisbiy uzilish kuchiga bog’liq. Tola qanchalik ingichka va pishiq, 
uzun  va  rangi  oq  bo’lsa,  shunchalik  qimmatli  bo’ladi,  undan  eng  yaxshi  nafis 
gazlamalar to’qiladi.  
Paxta sanoatda xalq xo’jaligining turli sohalarida keng foydalaniladi va 100 
dan  ortiq  turdagi  mahsulot  olinadi.  Asosiy  mahsulot  paxta  tolasi  bo’lib, 
to’qimachilik sanoati uchun u tengi yo’q xom ashyo hisoblanadi, xalqaro savdoda 
esa  unga  doimo  ehtiyoj  kattadir.  Jahon  bozorida  neftg’,  ko’mir,  gaz  va  yog’och 
mahsulotlariga qaraganda paxta yetakchi o’rin egallaydi.   
Paxta  tolasidan  harbiy  maqsadlarda  parashyutlar  tayyorlashda,  turli  xil 
gazlamalar, ip, arqon, baliq ovlaydigan to’r, tasma, transportyor lentasi, qog’oz kabi 
bir qancha mahsulotlar tayyorlanadi.   
Bir tonna paxtadan 340-350 kg tola, 50-60 kg momiq, 600 kg Chigit chiqadi.  
Bir  tonna  Chigitdan  170  kg  moy,  400  kg  kunjara,  50-60  kg  momiq,  60  kg 
o’simlik  oqsili,  300  kg  sheluxa  olinadi.  Bundan  tashqari  dastlabki  qayta  ishlash 
jarayonida margarin, kir sovuni, alif moyi ishlab chiqariladi.   
G’o’za  o’simligi  poyasi  va  shoxlaridan  mebel  sanoatida  turli  xil  mahsulotlar 
tayyorlanadi, masalan; DSP.  
Paxtachilik bir qator mamlakatlar iqtisodiyotining muhim tarmog’idir. Jahon 
bo’ylab paxta tolasi ishlab chiqarish hajmi muntazam ravishda o’sib bormoqda va 
hozir u deyarli 19 mln. tonna-ni tashkil qiladi.   
O’zbekiston  yiliga  taxminan  1,5  mln.t.  paxta  tolasi  yetishti-rib,  paxta 
yetishtiruvchi 71 mamlakat orasida 4-5 o’rinni egallab turibdi. Respublikamiz ekin 
maydoni  bo’yicha  Hindiston,  Xitoy,  AQSh  va  Pokistondan keyingi o’rinni,  yalpi 
hosil bo’yicha 14 o’rinni egallab turibdi.  
O’z  taraqqiyotidagi  barcha  kamchiliklarga  qaramay,  paxtachilik  o’tgan  o’n 
yilliklar  davomida  respublikamiz  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishida  yetakchi 
tarmoqqa   aylandi,  
mustaqillikka  
eri-shilgandan  
keyin  ahamiyati 
 
yanada ko’tarilmoqda.   
Bizning  mintaqada  g’o’za  anhanaviy  qishloq  xo’jalik  ekini  bo’lib,  paxta 
yetishtirish  va  qayta  ishlash  bo’yicha  boy  tajriba  to’plagan.  Soha  kuchli 
moddiytexnika  bazasiga  va  ilmiy  texnika  potentsialiga  ega,  loyihalash  va 
konstruktor  tashkilotlari  tomo-nidan  sohani  rivojlantirish  bo’yicha  katta  ishlar 
amalga oshirilgan. O’zbekistonning jahon bozoriga mustaqil chiqish sha-roitiga ega 
bo’lgan bugungi kunda paxta mahsulotini  ishlab chiqarish, samaradorligini oshirish 
va uning raqobat qila olish qobiliyatini tahminlash muhim hayotiy ahamiyat kasb 
etadi.  Dehqonchilikning har bir sohasida bo’lgani kabi paxtachilik-ning rivojlanishi 
ham yuqori hosildor, kasallik va keskin o’zgaruvchan sharoitlarga chidamli va tovar 

---

mahsulotining  sifati  yaxshi  bo’lgan  g’o’za  naviga  bog’liq.  Tajribalarning 
natijalariga  ko’ra  qo’shimcha  xarajat  qilmay  faqat  istiqbolli  yangi  nav  hisobiga 
hosilni  15-20  foizga  oshirish  mumkinligini  ko’rsatdi.  O’zbekiston  paxtachilik 
mintaqasining eng shimoliy qismida joylashgan. Shuning uchun ertapishar navlarni 
yaratish  g’o’za  selektsiyasida  muhim  masala  bo’lib  qolmoqda.  So’nggi  yillarda 
uzoq davom etgan seryomg’ir bahor buni yana bir bor tasdiqlaydi. Yangi iqtisodiy 
munosabatlarga  o’tish  sharoitida  paxtakorlar  ertapishar,  tola  sifati  yuqori, 
g’o’zaning  turli  kasalliklariga  hamda  zararkunandalariga  bardoshli  sovuq 
tushguncha  yi-g’ishtirilib  olish  mumkin  bo’lgan  navlarni  yaratishni  talab 
qilishmoqda.   
Selektsiya ishining natija va yutuqlari urug’chilikni to’g’ri tashkil qilish bilan 
uzviy  bog’liq.  Shu  sababli  respublikamizda  paxta  urug’chiligini  tartibga  solish 
zarurati to’g’risida masala ko’p marta ko’tarildi, Chunki bu yuqori sifatli mahsulot 
yetishtirish-ning  ishonchli  va  muhim  garovidir.  1998  yil  noyabrda  Vazirlar 
Maxkamasining  1999-2000  yillarda  g’o’za  navlarini  yangilash  va  dasturi 
to’g’risidagi  qarorida  respublikamiz  miqyosida  paxtachilik  selektsiyasi  va 
urug’chiligini  yo’lga  qo’yish,  yahni  tezpishar  serhosil  hamda  tola  sifati  jahon 
bozorida raqobatlasha oladigan navlarni yaratish va uni ishlab chiqarishga tadbiq 
etishdek katta vazifalarni olimlar zimmasiga yuklaydi.  
Demak,  hal  qilishi  lozim  bo’lgan  muammolar  doirasi  juda  keng.  Ularni 
yechish  uchun  ilmiy  va  ishlab  chiqarish  kuchlarining  yaqin  muloqotda  bo’lishi, 
mamlakatimiz va chet el ishlab chiqarishi tajribalari, fan va texnikaning eng yangi 
yutuqlaridan foydala-nish zarur. Bunda olimlarni, mutaxassislarni, qishloq xo’jaligi 
xodimlarini  paxta  ishlab  chiqarishdan  boshlab  to  mahsulotni  jahon  bozoriga  olib 
chiqish  bilan  bog’liq  bo’lgan  axborot  bilan  o’z  vaqtida  va  to’g’ri  to’la 
tahminlanishini tashkil etish muhim o’rin egallaydi.