«kimyo» kafedrasi “umumiy kimyo” fanidan

Poliatomli birikmalar
H₂Sn tarkibli birikmalar (n ning qiymati 2-8 oralig’ida) sulьfanlar deb nom olgan va sulьfan tarkibidagi oltingugurt atomlari soni old qo’shimcha sifatida sulьfan nomiga qo’shib aytiladi (H₂S₃ trisulfan, H₂S₆ is geksasulfan va hokazo).

Uzun zanjirli sulьfanlar H₂S₂ molekulasiga, disulьfur dixlorni S₂Cl₂ ta’sir ettirib ham olinadi (oltingugurt monoxlorid deb ham ataladi).

Sulfanlar termodinamik jihatdan H₂S va oltingugurtlarga parchalanishga moyildir.

Metall polisulьfidlarni olish uchun metallning ammiakdagi eritmasi mo’l miqdordagi oltingugurt bilan ta’sirlashtiriladi yoki metall sulьfid suyuqlanmasining oltingugurt bilan ta’siri natijasida olinadi.
Polisulfid anionlari metallar bilan koordinasion birikmalar hosil qiladi va shunday birikmalarda ular bidentant ligand hisoblanadi. Masalan, quyida S₅^2- ionining titan bilan hosil qilgan kompleks birikmasi keltirib o’tilgan.

S, Se yoki Te tarkibli kationlar bir necha asrlar buyon ma’lum bo’lgan. SHu birikmalar orasida S₄²⁺ alohida o’ringa ega bo’lib to’rtburchak ko’rinishiga ega va quyida uning struktura formulasi tasvirlangan.

S, Se, yoki Te larning poliatom kationlari quyidagi yo’llar bilan olinishi mumkin:


S₄²⁺, Se₄²⁺ va Te₄²⁺ planar tuzilishga ega bo’lishiga qaramay, S₈²⁺, Se₈²⁺, va Te₈²⁺ lar bir tekislikda joylashmaydi va quyidagicha tuzilishga ega.

Bundan tashqari bu elementlarning S₁₉²⁺ , Se₁₀²⁺, va Te₆²⁺ tarkibli kationlar ham ma’lumdir.


Oltingugurt, selen va tellurning kislorodli birikmalari

Oltingugurtning turli xil kislorodli birikmalari S2O, S6O, S8O, S7O2, va SO mavjud bo’lib, ularning asosiy ishlatilish sohasi yo’q. SHu kabi oksidlarda bir yoki bir nechta kislorod atomlari oltingugurt tutgan halqadagi atomlarga bog’lanishi bilan hosil bo’ladi. Selen va tellur oltingugurt kabi kislorod bilan turli xil oksidlar namoyon qilmaydi, bu elementlarning dioksidlari ko’p maqsadlarda foydalanilishi mumkin.

Oltingugurt (II) oksidi muzlatgichlarda, dizenfeksiyalovchi vosita sifatida va shu kabi maqsadlarda ishlatilishidan tashqari ishlatilishidan tashqari, uning asosiy qismi sulьfat kislota olish uchun sarflanadi. SO2 oltingugurtli birikmalarni yondirilishidan olinishidan tashqari, sulьfitli birikmalarga kislota ta’sir ettirib ham olinadi.


SO₂ ning qaynash temperaturasi -75.5^oC bo’lishiga qaramay, SeO₂ va TeO₂ larning qaynash temperaturalari mos ravishda 340 va 733^oC dir. Bunday sezilarli darajadagi farq, molekula tarkibidagi kimyoviy bog’lar o’rtasidagi tafovut bilan tushuntiriladi. Gaz holidagi SO₂ molekulaga ikki hil rezonans formula taklif etishimiz mumkin.

SO₂ turli xil organik birikmalarga (aromatik uglevodorodlar, alifatik uglevodorodlarga nisbatan yaxshiroq eriydi) yaxshi erituvchi vosita sifatida foydalaniladi. SO₂ molekula bir vaqtning o’zida ham Lьyuis kislotasi, ham Lьyuis asosi xossalarini namoyon etadi.
Oltingugurt dioksidi PCl₅ bilan ta’sirlashib, tionil xlorid va SOCl₃ larni hosil qiladi. SO₂ ning to’g’ridan-to’g’ri Cl₂ bilan ta’sirlashishidan sulьfuril xlorid olinadi.

SO₂ ning oksidlanishidan olingan SO₃ ning asosiy qismi sulьfat kislota olish uchun ishlatiladi. SO₃ molekula trimer (SO₃)₃ ko’rinishida bo’ladi, lekin kristal ko’rinishida turlicha tuzilishga ega bo’lishi mumkin.
Yuqoridagi struktura ((SiO₃)₃)^6- va ((PO₃)₃)^3- ionlari bilan izoelektron hisoblanadi. Gaz holatida SO₃ molekula trigonal planar tuzilishga ega bo’lib, turli xil rezonans strukturalari ma’lum