«kimyo» kafedrasi “umumiy kimyo” fanidan

Oksidlar.
Kislorodning elektromanfiylik kuchi ftordan keyin ikkinchi o’rinda turadi. SHu sababli OF₂ va O₂F₂ dan tashqari barcha brikmalarda oksidlanish darajasi manfiy ishoralidir. Oksidlanish darajasi asosiy holatda birikmalarda -2 ga teng. Elementlarning kislorod bilan hosil qilingan birikmalari oksidlar deyiladi.
Kovalent bog’li oksidlar hosil qiladigan metallmaslar suyuqlanish va qaynash temperaturalari past oddiy moddalar hosil qiladi. SHunga qaramay SiO₂ va B₂O₃ tuzilishini uzoq saqlab qoladi. Ko’p metallmas oksidlari suvni biriktirib kislota hosil qiladi. Misol uchun SO₂ ni suvda eritilsa sulfit kislota (H₂SO₃) hosil bo’ladi.
SO_2(g) + H₂O_(s) = H₂SO₃
SO₃ va H₂O reaksiyasi ham yuqoridagi reaksiya kabib borib kislotali yomg’irlarda H₂SO₄ hosil bo’ladi. Bu reaksiyalarga o’xshash CO₂ bilan H₂O ning reaksiyasida H₂CO₃ hosil bo’ladi. Oksidlar qachonki suv bilan ta’sirlashsa kislota hosil bo’ladi. Bu oksidlar kislota angidridlar (suvsiz) yoki kislotali oksidlar deb ataladi. Ba’zi metallmas oksidlar suv bilan reaksiyaga kirishmaydi ularning oksidlanishi past-NO va CO moddalar bo’lib ular kislota angidlari emas.
I₂O₅ ning suv bilan reaksiyasi natijasida qaysi kislota hosil bo’ladi?
Ko‘p metall oksidlari ionli birikmalardir. Ionli oksidlar suvda eritilganga gidroksidlar hosil bo‘lib ular asos angidridlar yoki asosli oksidlar deb ataladi. Misol uchun bariy oksidi suv bilan reaksiyasi natijasida bariy gidroksid hosil bo’ladi. Bu reaksiyalar yuqori asoslikka ega bo’lgan O2- ionining suvdagi to’liq gidrolizi natijasida boradi.
O^2- + H₂O → 2OH-
Suvda erimaydiga ionli oksidlar kuchli kislotalarda eriydi. Misol uchun temir (III) oksidining kislotada erishi:
Fe₂O_3(q) + H⁺_(s) → Fe³⁺ + H₂O_(s)
Ushbu reaksiya temir yoki po’latga ruxning himoya qatlamini hosil qilishdan oldin undagi zangni (Fe₂O₃*nH₂O) ni yo’qotishda qo’llaniladi.
Oksidlar ham kislota ham asos hossani namoyon qilasa bunday oksidlar amfoterlar deyiladi. Agar metallbir nechta oksidlar hosil qilsa uning xossalari quyidagi jadvalga o’xshaydi.

Xrom oksidlarining kislota- asos hossalari:

Oksid	Cr ning oksidlanish darajasi	Oksid tabiati.
CrO	+2	Asos
Cr2O3	+3	Amfoter
CrO3	+6	kislota

Peroksid va superoksidlar

Peroksid brikmalarda kisorod O-O holatda bog’langan bo’lib oksidlanish darajasi -1 ga teng. Kislorodning oksidlanish darajasi -1/2 yoki O2- holatda bo’lsa superoksidlar deyiladi. Faol metallar ( K, Rb va Cs) kislorod bilan reaksiyasi natijasida (K, Rb va Cs) superoksidlari hosil bo’ladi. Ularning yonidagi aktiv metallar (Na, Ca, Sr va Ba) kislorod bilan reaksiyasi natijasida peroksidlar (Na₂O₂, CaO₂, SrO₂ va BaO₂) hosil bo’ladi.

Metallik hossasi kuchsiz va metallmaslar oddiy oksidlar hosil qiladi.Superoksidlar suvda eritilsa O2 hosil ajraladi.
4KO₂ + 2H₂O → 4K⁺ + 4OH^- + O₂
Bu reaksiyada kaliy superoksididan qutqaruv hodimlari tomonidan kiyiladigan maskalarida kislorod manbai sifatida ishlatiladi. Zaharli muhitda to’g’ri nafas olish uchun kislorod niqob kerak nafas olganda CO2 va boshqa zaharli moddalar bartaraf etilishi kerak. KO2nam havoda KON va O2 ga parchalanadi. KON nafas chiqargandagi CO2 dan himoyalaydi.
2OH^-_(s) + CO₂(g) → H₂O+ CO₃^2- _(s)
Vodorod peroksid bizga eng tanish va tijorat uchun muhim peroksid hisoblanadi. Sof vodorod peroksid -0,4oC da eriydi va quyuq (chuchmal, qiyom) suyuqlik bo’ladi. Konsentrlangan vodorod peroksid juda xavfli reaktiv chunki u suv va kislorodga parchalansha reaksiya juda ekzotermik bo’ladi.
2H₂O₂ → 2H₂O + O₂ ∆H_o=-196,1kJ
Yana boshqa misol disproporsiyalanish reaksiyasida bir elementning oksidlanish darajasi ham kamayadi ham ortishidir. Kislorodning oksidlanish darajalari bu yerda -2, -1 va 0 ga teng bo’ladi. Vodorod peroksidni 30 % gacha suyultirib kimyoviy reaktiv sifatida qo’llaniladi. 3% lisi esa dorixonada antiseptik sifatida sotiladi. O’ta suyultirilgani gazlama matolarni oqartiruvchi modda sifatida qo’llaniladi. Metobolizmda peroksid ionlariga qo’shimcha mahsulot O2 hisoblanadi.