«kimyo» kafedrasi “umumiy kimyo” fanidan

Оksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarining tenglamalarini tuzish usillari.
Оksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining tenglamalarini tuzishda elektron-balans va ion-elektron (yarim reaktsiyalar) metodlaridan foydalaniladi.

1. 
   Elektron –balans metodi yordamida oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarining tenglamalarini tuzishda oksidlovchi va qaytaruvchilarni qabul qilgan va yo’qotgan elektronlar sonini aniqlash kerak. Qaytaruvchining umumiy yo’qotgan elektronlar soni, oksidlovchining umumiy qabul qilgan elektronlar soniga teng bo’lishi kerak. Маsalan, аlyuminiyning kislorod bilan oksidlanish reaksiyasi misol bo’ladi:
   

Аl+О₂= Аl₂О₃
Reaktsiya tuzilishidan ko’rinadiki reaksiyadan oldin alyuminiyning oksidlanish darajasi nolga, reaktsiyadan keyin esa +3 ga teng. Kislorodning oksidlanish darajasi esa noldan –2 gacha o’zgaradi. Оksidlanish darajasining bu o’zgarishini elektron tenglamalar bilan ifodalaymiz;
Аl- 3е= Аl³⁺ 4qaytaruvchi
О₂+4е=2О^2- 3 oksidlovchi
Yo’qotilgan va qabul qilib olingan elektronlar soni teng bo’lishi uchun umumiy ko’paytuvchini aniqlaymiz va elektronlar sonini tenglab, tarkibida oksidlanish darajasini o’zgargan elementi bo’lgan molekulalarni oldiga qo’yamiz.
4Аl+3О₂=2Аl₂О₃
Ikkinchi misol fosforning nitrat kislota bilan oksidlanishi:
Р+НNО₃=Н₃РО₄+NО
uchun elektron tenglama yozsak:
Р⁰-5 е = Р⁵⁺ │3│qaytaruvchi
N⁵⁺ +3е = N²⁺ │5│oksidlovchi
Reaksiyadagi oksidlovchi va qaytaruvchilar oldiga topilgan sonlarni yozamiz:
3Р+5НNО₃=3Н₃РО₄+5NО
Reaksiyaning o’ng va chap tomonidagi atomlar sonini xisoblash tenglamaning chap tomonidan vodorod va kislorod atomlari o’zaro teng emasligini ko’rsatadi. Bu xolda tenglamaning chap tomoniga suv molekulalari yoziladi va reaksiyaning tenglamasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
3Р+5НNО₃+2Н₂О=3Н₃РО₄+5NО
Bazi bir xollarda metall oksidlanganda tuz xosil bo’ladi, bunday xolda reaksiyaga kislota molekulasidan ortiqcha miqdorda olinadi. Маsalan :
Сu+НNО₃→Сu(NО₃)₂+NО+Н₂О
Elektron tenglamasi:
Сu⁰ - 2е = Сu²⁺ │3│qaytaruvchi
N⁵⁺ + 3е = N²⁺ │2│oksidlovchi
Reaktsiya tenglamasiga topilgan sonlarni quyamiz:
3Сu+2НNО₃→3Сu(NО₃)₂+2NО+Н₂О
Tenglamaning o’ng qismida 8 ta, chap qismida 2 tа, ya’ni uch molekula tuz hosil suv molekulasi yozish kerakligini aniqlanadi va reaktsiya tenglamasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
3Сu+8НNО₃=3Сu(NО₃)₂+2NО+4Н₂О