Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

Xromatografik analiz
. 
Xromatografiya modda aralashmalarini ularni 
tashkil etuvchi komponentlarga ajratishning fizik- kimyoviy usuli bo’lib, u 
adsorbent (yutuvchi)larning turli moddalarni tanlab adsorblashiga asoslangan. 

---

Adsorbtsiya ususli rus olimi M.S.Tsvet tomonidan 1903 yilda kashf etilgan. 
Xromatografik analiz usullaridan adsorbtsion, ion almashinish, taqsimlanish va 
cho’ktirish xromatografiyalari miqdoriy analiz o’tkazishda bir yoki bir necha 
moddaning eritmaning molekulalararo kuchlar ta‘sirida ayrim ionlarning tanlab 
adsorbtsiyalanishiga asoslangan. Adsorbentlar sifatida aktivlangan ko’mir,
ishqoriy yer metallarining, shuningdek magniy, alyuminiy va shu singari 
metallarning oksidlari va gidroksidlari, silikagel kabilar ishlatiladi. 
Taqsimlash xromatografiyasi erigan moddaning o’zaro taqsimlanishi 
xodisasiga 
asoslangan 
qog’oz 
xromatogrammasi 
taqsimlanish 
xromatografiyasining bir turidir. Unda turli qo’shimchalardan tozalangan maxsus 
filtr qog’ozlaridan foydalaniladi. Xromatografiyani o’tkazish juda oson. 
Tekshirilayotgan eritma (masalan Fe
3+
, Cu
2+
Mn
2+
kationlari aralashmasidan) 
pipetka yordamida bir tomchi olinadi va chetidan 1-2 sm qoldirib filtr qog’ozga
tomiziladi. So’ngra filtr qog’oz yopik kameraga ilib qo’yiladi. Bunda qog’ozning 
tekshirilayotgan eritma tomizilgan tomoni erituvchiga botib turishi kerak, bunda 
erituvchi filtr qog’oz bo’ylab yuqoriga tarkibidagi komponentlar ham turlicha 
tezlikda xarakatlanadi. Ma‘lum vaqt o’tgandan so’ng filtr qog’oz kameradan 
chiqarib olinadi, quritiladi va unga bir-biridan ajratiladigan ionlar bilan rangli 
birikma hosil qiluvchi reaktiv eritmasidan purkaladi. 
Masalan, Fe
3+
ва Cu
2+
kationlari kaliy geksatsiannoferrat K
4
[Fe(CN)
6
], 
Mn
2+
ioni esa kumush nitrat
АgNO
3
eritmalari bilan rangli dog’lar hosil qiladi. 
Shunday qilib, ionlar filtr qog’ozda rangli birikmalar xolida ma‘lum tartibda 
joylashadi va bu xodisaga xromatogramma deyiladi.
Cho’ktirish xromatografiyasi. Ajratiladigan aralashma komponentlari bilan
cho’ktirgichdan hosil bo’ladigan kiyin eriydigan birikmalarning eruvchanligi xar 
xilligiga asoslangan. Cho’ktirish xromatografiyasi o’tkaziladigan kolonka inert 
modda va cho’ktiruvchi reaktivdan iborat bo’ladi. Cho’ktiruvchi reaktiv 
tekshirilayotgan eritma tarkibidagi ionlar bilan cho’kmalar aralashmasini hosil 
qiladi va ular o’z eruvchanligiga ko’ra kolonka balandligi bo’ylab ma‘lum ketma 
ketlikda joylashadi. Cho’ktirish xromotografiyasi asosan elektrolitlarni bir-biridan 
ajratishda qo’llaniladi. 
Ion almashinish xromatografiyasi analiz qilinayotgan aralashma ionlarining 
adsorbentning xarakatchan ionlariga almashinish reaktsiyalariga asoslangan. U 
miqdoriy analizda tekshiriladigan moddaning tarkibiy qismlarini aniqlash, 
qo’shimcha moddalarni ajratish va sof kimyoviy preparatlar olish elektrolitlarni 
eritmadagi umumiy kontsentratsiyasini aniqlash va boshqa maqsadlarda keng 
qo’llaniladi. Ion almashinish xromotografiyasida adsorbent sifatida yuqori 
molekulyar birikmalar – ionitlar ishlatiladi. Ular ion almashinish xususiyatiga ega 
bo’lgan qattiq moddalardir. Eritmalardan kationlarni yutadigan adsorbentlar 
kationitlar deyiladi. Eritmalardan anionlarni yutadigan adsorbentlar anionitlar deb 
yuritiladi. Anionitlar tarkibida xarakatchan gidroksil gruppalar mavjud. 
Sifat analizi kursidan ma‘lumki eritmada fosfat ioni PO
4
3-
mavjud bo’lsa
analizni o’tkazish, xususan, Al
3+ 
va Fe
3+
kationlarini aniqlash qiyinlashadi. Ion 
almashinishidan foydalanib PO
3-
4 
anionini ajratish boshqa analitik metodlarga 
nisbatan ancha qulay.

---

 Tekshirilayotgan eritma N-formadagi kationit bilan to’ldirilgan byuretka 
yoki naycha orqali o’tkaziladi. Bunda kationlar smolada ushlanib qoladi. PO
3-
4 
va boshqa anionlar kationit bilan ushlanib qolmaydi.