Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

Toshko’mirni kokslash
– katta sanoat ahamiyatiga ega. Kokslash jarayoni 
koksokimyoviy zavodlarda amalga oshiriladi. U yerda yog’li ko’mir qayta 
ishlanadi (uchuvchan moddalarning chiqishi 35 – 40 %). Jarayon germetik 
yopiladigan kamerali (trubali) pechlarda olib boriladi va pechning sig’imi 30 – 40 
tonnagacha boradi. Pechning ichki devorlari issiqqa chidamli silikatli g’ishtlar 
bilan qoplangan bo’ladi. 
Toshko’mirni kokslashda asosiy mahsulotlar : 
Koks gazi – undan toshko’mirni smolasi va boshqa mahsulotlari bilan birga 
kontaktda bo’lganidan keyin - texnik benzol (oson qaynovchi arenlar aralashmasi) 
olinadi.
Toshko’mir smolasi – uni haydash yo’li bilan 
arenlarga, fenollarga, 
piridin 
hosilalariga ajratiladi. Bular qimmatbaho xomashyo bo’lib, ulardan 
bo’yoqlar, erituvchilar, portlovchi moddalar, dorivor va arfyumer mahsulotlar, 
petisidlar ishlab chiqariladi.
Haydashdan 
keyin 
qoladigan 
qoldiqdan 
(smola) 
:
Toshko’mir peki – 
asfalt 
tayyorlashda 
va 
to’ldiruvchi 
vosita 
sifatida 
foydalaniladi. 
Moyli ko’mirdan olingan 
koks
metallurgiyada, gazli ko’mirdan olingani esa 
sintez gaz va 
kalsiy karbid
ishlab chiqarishda ishlatiladi. 
Qo’ng’ir ko’mirni yarim kokslash – qoramoy olish maqsadida bajariladi. 
Ko’mir qizdirilgan gaz bilan qarama – qarshi ravishda 600 – 700
o
C gacha 
qizdiriladi. 

---

Qo’ng’ir ko’mirni yarim kokslashdagi mahsulotlar : 

Yarim koks gazi – uchbu jarayon borayotgan pechlarni qizdirish 
uchun ishlatiladi (boshqa yoqilg’ilardan foydalanish maqsadga muvofiq emas);

Yengil moy, past sifatli benzin bo’lgani uchun undan surkov 
moylarini erituvchi yoki motor yoqilg’isi sifatida foydalaniladi;

Qo’ng’ir ko’mir qoramoyi – alkanlarni olishda foydalaniladi.

O’rtacha moy, tarkibida fenol bo’ladi, dizel yoqilg’isi sifatida yaroqli;

Og’ir moy, undan alkanlarning yuqori qatori gomologlari ajratiladi 
(parafin);

Qo’ng’ir ko’mir koksi – issiqlik berish qobiliyati : 25100 – 29300 
KDJ/kg; 

Smola osti suvi – undan fenol, ketonlar va ammiak ajratiladi.