Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

(ko’mirlanishi
) quydagi bosqichlar orqali sodir bo’ladi : 
Torf – qo’ng’ir ko’mir – toshko’mir – antrasit. 
Qo’ng’ir ko’mirdan 
toshkomirga o’tish jarayoni faqat yuqori temperaturada va bosimda sodir bo’ladi.
Ko’mirning uchta asosiy turining tavsiflari quydagi jadvalda berilgan:
Ko’mir 
ni
ng nomi 
Kelib chiqishi
Issiqlik 
berish 
qobiliyati 
kdj/kg 
Namligi 
% 
Shakllanishining geoligik 
davri
O’simliklar 
manbalari 
Antrasit 
Toshko’mirli, 300 mln 
yil oldin boshlangan. 
Plaunsimon 
o’simliklar, xas – 
cho’p, shoxshabba 
>35600 
1 
Tosh 
ko’mir 
Toshko’mirli, 300 mln 
yil oldin boshlangan. 
Shox – shabba, 
paporotniklar, 
bargsiz o’simliklar. 
35600 – 
25100 
1 – 4 
Qo’ng’ir 
ko’mir 
Toshko’mirli – 
paleogenli, 300 – 40 mln 
yil oldin boshlangan
Taksodiumlar, 
sakvoyadendronlar, 
sosnalar, 
21000 – 
16750 
50 – 60 

---

qoraqarag’ay, 
archalar. 
Ko’mir yonilg’I sifatida keng ishlatiladi, hamda u har xil kimyoviy 
mahsulotlar olish uchun dastlabki xomashyodir. 
Ko’mir qazib olish, boyitish va briketlasi bilan shug’illanadigan 
sohaga 
ko’mir sanoati 
deyiladi.
Ko’mirni qayta ishlash
Ko’mirni qayta ishlashni asosiy usullari ko’mirni quruq haydash va 
gazifikasiyalashdir. Ko’mirni quruq haydash uni havosiz qizdirib kimyoviy 
parchalashdan iborat. Ko’mirni quruq haydashning ikki xil varianti farqlanadi 
: 
yarimkokslash va kokslash
. Birinchi jarayon 500 – 550 
o
C da, ikkinchisi 900 – 
1050
o
Cda amalga oshiriladi. 
Toshko’mirni yarim kokslashdagi bosh vazifa - suyuq uglevodorod (benzin) 
olish va bu bilan birga yarim koks (CO, CO
2
, H
2
, N
2
, CH
4
va boshqalar) gazlar 
aralashmasi hosil bo’ladi. Yarim koks metallurgiyada ishlatiladi. Undan kalsiy 
karbid olishda va ko’mirni gazifikasiyalashda foydalaniladi. Toshko’mirni yarim 
kokslashda temperatura 550 
O
Cdan oshmasligi kerak. Chunki yuqori temperaturada 
suyuq uglevodorodlarning unumi kamayadi. 
Bir tonna toshko’mirdan 110 m
3
gaz, 750 – 800 kg yarim koks va 8 kg smola 
va qoramoy olish mumkin.