Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

riforming
yoki platforming
deyiladi. Riforming tufayli benzin 
tarkibidagi normal uglevodorodlar izomer holiga o’tadi; siklogeksanlar 
degidrirlanganda aromatik uglevodorodlarga, siklopentanlar esa siklogeksanga 
aylanib, so’ngra degidrirlanadi. Benzin tarkibidagi oltingugurt ham riforming 
asosida yo’qoladi. 
Riforming jarayonlariga misollar : 
1.
Degidrirlash : 

---

2.
Kreking va bir vaqtda gidrirlash : 
CH
3
(CH
2
)
11
CH
3
+ H
2
→CH
3
(CH
2
)
5
CH
3
+ CH
3
(CH
2
)
4
CH
3
tridekan n- geptan n- geksan 
3.
Izomerlanish :
4.
Sikllanish : 
Bu yerda degidrirlash reaksiyasi ham sodir bo’lgani uchun ham sikllanish 
reaksiyalarining oxirgi mahsuloti geksan bo’ladi. 

---

Quyidagi sxemada neftdan olinadigan mahsulotlar ro’yxati keltirilgan:
Tabiiy neft va neftning yo’ldosh gazlari
Tabiiy neft va neftning yo’ldosh gazlari tabiatda neftdan yuqoridagi havo 
qatlamida yoki bosim ostida neftda erigan holda bo’ladi. Yo’ldosh neft gazlari 
etan, propan, butan va ozroq miqdorda metan va boshqa uglevodorod gazlaridan 
iborat. Yo’ldosh gazlarda metan tabiiy gazdagiga nisbatan oz miqdorda bo’lib, 
uning gomologlari ko’p miqdorda bo’ladi. Neft burg’ulanganda dastlab neft 
qatlamlari ustida to’plangan gazlar chiqadi. Unda erigan gazlar neft bilan birga 
chiqib, neftdan separasiyada ajraladi. Neftning yo’ldosh gazlari kimoy sanoatida 
qimmatli xomashyo. Neft yo’ldosh gazlaridan tashqari , neftni qayta ishlash 
paytida hosil bo’ladigan 
neft ishlash sanoati gazlari 
distillasiya, kreking, piroliz 
va neftga ishlov berishning boshqa jarayonlarida hosil bo’ladi. Neft ishlash sanoati 
gazlari ham neft yo’ldosh gazlari neft kimyosi va kimyo sanoati uchun qimmatli 
xomashyo va yonilg’i. 
Uglevodorodlarning eng muhim manbalaridan yana biri tabiiy gazdir. Yer 
sharida tabiiy gazning zaxirasi juda katta. Birgina O’zbekistondagi tabiiy gaz 
zaxirasi 2 trilion m
3
dan ortiqdir. 
Tabiiy gazlar - metan qatoridagi uglevodorodlar bilan uglerodlari bo’lmagan 
komponentlarning aralashmasi. 
Yer po’stining cho’kindi qatlamlari orasida erkin to’plamlar tarzida, 
shuningdek erigan (neft va suvlar tarkibida), tarqoq (jinslarga so’rilgan holda) va 
qattiq (uglevodorod gazlarining gidratlari) holatlarida uchraydi. Tabiiy gazlarning 
asosiy komponenti metandir (98% gacha), undan tashqari etan, propan, butan, 
izobutan va penten ham kiradi. Yaxshi yonilg’I. 1978 – yildagi ma’lumotlarga 

---

ko’ra jaxondagi tabiiy gaz zaxirasi 70 trillion m
3
dan ziyod. Shunday qonuniyat 
mavjudki : uglevodorodlarning nisbiy molekulyar massasi qancha katta bo’lsa, u 
tabiiy gaz tarkibida shuncha kam bo’ladi. 
Tabiiy gaz yonganda juda ko’p issiqlik ajralib chiqqanligi uchun turmushda, 
bug’ qozonlarida, Domna, Marten shisha pishirish pechlarida ishlatiladi. Tabiiy 
gaz kimyo sanoati uchun xomashyo manbai bo’lib, undan asetilen, etilen, vodorod, 
qurum, sirka kislotasi, bo’yoqlar, plastmassalar, dorivor moddalar va boshqa turli 
mahsulotlar olinadi. 
Ko’mir
Ko’mir qattiq yonuvchan foydali qazilma, o’simlik va hayvonlarning 
o’limidan, mikroorganizmlarning hayot faoliyati natijasida hosil bo’ladi. 
Komir neftdan arzon va yer qatlamida ko’proq, bir tekis tarqalgan. Uning 
tabiiy zaxirasi neft zaxirasiga qaraganda ancha ko’p va olimlarning axborotlari 
bo’yicha u asrlar davomida tugamaydi. O’zbekistonda ko’mirning zaxirasi 2 
milliard tonnadan ziyot. 
Ko’mir qazilmasi asosan tarkibida C, H, O, N, S bo’lgan siklik organik 
birikmalardan hamda anorganik moddalar aralashmasi (kul) va namlikdan iborat 
bo’ladi. Kul va namning miqdori 50 % va undan ortiq bo’lishi mumkin. Ko’mrning 
o’simliklar qoldiqlaridan havosiz sharoitda ularning biokimyoviy parchalanishi 
natijasida hosil bo’lishi