Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

vinil radikali 
deb 
ataladi. 
Nomenklaturasi. 
Alkenlarni sistematik nomenklatura muvofiq nomlashda tegishli alkan nomidagi “-
an
” qo‘shimchasini “-
en
” yoki “–
ilen 
“ qo‘shimchasiga almashtiriladi. Alkenlarni 
sistematik nomenklaturaga muvofiq nomlashda avval asosiy zanjir tanlanadi. 
Qo‘shbog‘ asosiy zanjirda bo‘lishi kerak. Asosiy zanjirdagi uglerod atomlariga 
raqam qo‘yish qo‘shbog‘ tomondan yoki qo‘shbog‘ga 
 
Neft : 
Neft yerning cho’kindi qatlamida joylashgan moyli, o’ziga xos hidli, 
och qo’ng’irdan qora rangacha, yonuvchi suyuqlik, muhim foydali qazilma. 
Qaynash temperaturasi 250 – 300 
o
C dagi neft fraksiyasi tarkibidagi u yoki bu sinf 
uglevodorodining ko’proq miqdorda bo’lishiga bog’liq holda neftning qudagi 
asosiy turlari farqlanadi:
1.
Metanli neft
–ko’proq tarmoqlanmagan alkanlardan tarkib topgan.

---

2.
Naftenli neft
– asosan siklik aromatik bo’lmagan uglevodorodlar – 
sikloalkanlar yoki naftanlardan tarkib topgan.
3.
Aralash neft
– alkanlar, naftenlar va aromatik uglevodorodlar 
aralashmasini o’z ichiga oladi.
Neft alkanlar ba’zi siklanlar va arenlar, shuningdek kislorodli sulfitli va 
azotli birikmalarning murakkab aralashmasidir.
Klassifikasiyasi
– ba’zan neftni 
fizik xossalari bo’yicha klassifikasiyalanadi, masalan yengil neft zichligi 0,92 g/ml 
gacha va ancha og’ir neft. Bu jihatdan yengil neft zichligi 0,65 - 0,87 g/cm
3
, 
o’rtacha neft zichligi 0,910 – 1,05 g/sm
3
ga bo’linadi. 
Neft tarkibidagi oltingugurt miqdoriga qarab kam sulfatli (tarkibida 0,5% 
gacha S), sulfatli (0,5 – 2%) va yuqori sulfatli (2% dan yuqori) deb farqlanadi. Neft 
juda qadimdan (miloddan avvalgi 6000 yillikdan boshlab) ishlatilib kelinadi. 
Neftni dunyo zaxirasi (MDH mamlakatlaridan tashqari) 1989 – yildagi 
ma’lumotlarga ko’ra 82 mlrd tonnani tashkil qiladi. Neftning eng ko’p zaxiralari 
Saudiya Arabistonida, Eronda, Iroqda, AQSHda, G’arbiy Sibir, Ural, Baku, 
Markaziy Osiyo va boshqa joylarda uchraydi. 
Respublikamizda topilgan neft konlari soni 160 dan ortiqdir. 
O’zbekistonda neft va gaz zaxirasi katta bo’lgan mintaqalarga: Ustyurt, 
Buhoro, Xiva, Janubiy – Garbiy Xisor, Surhondaryo va Farg’ona kiradi. 
Neft – qora, qo’ng’ir, moysimon suyuqlik, o’ziga xos hidli. 
U yonuvchan, suvdan biroz yengil amalda suvda erimaydi. Neft turli 
uglevodorodlar aralashmasi bo’lgani uchun uning aniq qaynash temperaturasi 
bo’lmaydi. Neftni yer qarida paydo bo’lishi to’g’risida bir qancha nazariyalar 
mavjud. Eng extimoli shundayki neft dengiz organizmlari va o’simliklar 
qoldiqlarining million yillar davomida dengiz tubiga cho’kishidan hosil bo’ladi. 
Anorganik moddalar chirishdan havosiz joyda yashaydigan anaerob bakteriyalar 
katalizator vazifasini bajargan. Tektonik siljishlarda dengiz tubidagi organik 
qatlam yer qatlamlariga o’tgan va u yer qoldig’ining bosimi va yerning ichki 
qatlamlardagi issiqlik energiyasi ta’sir etgan. Shunday qilib cho’kindilar qatlami 
uglevodorodlar aralashmasiga aylangan va neft qatlamlari sifati tog’ jinslarda 
yig’ilgan. Ushbu organik nazariyalardan tashqari D. I. Mendeleyev tomonidan 
bildirilgan anorganik nazariya ham mavjud. Bu nazariyaga muvofiq neft yer 
qatlamida bo’ladigan metall karbidlari va sizot suvdan hosil bo’ladi. 
Bulardan tashqari kosmik nazariya ham taklif etilgan. Bunga muvofiq neft 
planetamiz shakllanishida vodorod va uglevodorodlardan hosil bo’lgan deyiladi. 
Neftning paydo bo’lishi haqidagi gipotezalarning birortasi ham hozirgacha 
to’la to’kis tasdiqlangan emas. 
Neft xalq xo’jaligi uchun juda katta ahamiyatga ega bo’lib dunyo bo’yicha 
amaldagi neft xazinasi yer qaridan quduqlar qazib burgulash yordamida chiqarib 
olinadi. 
Neftni qazib chiqarish, neft va neft mahsulotlari tarkibi va xossasi, kimyoviy 
o’zgarishi va neftni qayta ishlash jarayonlarini o’rganish kimyo texnologiyasining 
bo’limi “neft kimyosi” nomiga birlashgan. 

---

Neftni qayta ishlashdan oldin unda erigan anorganik tuzlar ajratiladi. Bunda 
boshqa aralashmalar