Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

Fizik xossalari. 
Metan, etan, propan, butanlar normal sharoitda gaz 
moddalar, 
pentandan pentadekangacha (C
15
H
32
) gacha suyuqliklar, geksadekandan 
(C
16
H
34
) dan boshlab esa qattiq moddalardir. 
 
ALKANLARNING KIMYOVIY XOSSASI. ISHLATILISHI 
Kimyoviy xossalari. 
Alkanlar boshqa uglevodorodlarga qaraganda 
kimyoviy faolligi nisbatan pastroq bo‘lib, ular oddiy sharoitda reaksiyalarga 
kirishmaydi. Katalizator ishtirokida, temperatura va yorug‘lik ta’sirida o‘rin 
olish reaksiyalariga kirishadi. 
Yonishi. 
Uglevodorodlar yuqori haroratda yonib, CO
2
va H
2
O hosil qiladi. 
Alkanlarning umumiy yonish formulasi quyidagicha: 
CnH
2n+2
+ (1,5n+0,5)O2 → nCO
2
+ (n+1)H2O 
CH
4 
+ 2O
2
CO
2
+ 2H
2
O 
C
3
H
8
+ 5O
2 
3CO
2
+ 4H
2
O 
Metan yuqori temperaturada (1500oC) qizdirilsa asetilen va vodorod gazlari 
hosil bo’ladi: 
2CH4 C2H2 + 3H2 
Kreking. 
Yuqori temperaturada to‘yingan uglevodorodlarning uglerod 
uglerod bog‘lari uzilib, radikallar hosil qiladi va natijada, uglerod atomi kam 
bo‘lgan alkan va alkenlar aralashmasi hosil bo‘ladi. Bu jarayon 
termik kreking 
deb ataladi. 
CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 

---

CH4 + CH3 CH2 CH3 CH3 + CH3 CH3 CH2 CH3 CH3 CH2 CH2 metan 
etan propan butan n-geksan 
Agarda kreking katalizatorlar ishtirokida olib borilsa, 
katalitik kreking 
deyiladi. 
Bu usul yordamida uglevodorodlarning tarmoqlangan hosilalari olinadi. 
Galogenlash. 
Metan bilan xlor yorug‘lik ta’sirida reaksiyaga kirishib, metandagi 
vodorod atomlari birin-ketin xlor atomlari bilan o‘rin almashadi. metilen xlorid 
xloroform uglerod(IV)xlorid Tarmoqlangan uglevodorodlarni galogenlashda, 
asosan, uchlamchi uglerod atomlaridagi, keyin ikkilamchi uglerod atomlaridagi va 
oxiri birlamchi uglerod atomlaridagi vodorod o‘z o‘rnini galogenga beradi.