Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

Mavzuga oid savollar: 
1.
Dispert sistemalar qanday turlarga bo’linadi? 
2.
Dispert faza va dispersion muhit deb nimaga aytiladi? 
3.
Kolloid dispert sistemalarning xossalarini ayting. 
4.
Chin eritmalar va kolloid dispert sistemalarning farqli tomonlari 
nimada? 
5.
Dispert sistemani nima tashkil etadi? 
3-MAVZU:
METALMASLAR HAQIDA TUSHUNCHA 
Reja: 
1.
Metalmaslarning tabiatda uchrashi, birikmalari 
2.
Metalmaslarning olinish usullari 
3.
Metalmaslarning fizik va kimyoviy xossalari 
Tayanch so’zlar:
kislorod, azot, uglerod, vodorod, galogenlar, xalqogenlar, 
inert gazlar, allotropik shakl o’zgarish 

---

Metallmaslar p-elementlar oilasiga mansub (vodorod va geliy s-element). 
Kimyoviy reaksiyalarda metallmaslar atomlari oksidlovchi xossalarini Namoyon
qiladi. Elektronlarni biriktirib olish qobiliyati bir davrda joylashgan metallmaslarda 
tartib raqami ortishi bilan kuchayib boradi, bu guruhda joylashgan metallmaslarda 
esa tartib raqami ortishi bilan kamayib boradi. Elementlarning metallmaslik 
xossalari davrlarda tartib raqami ortgan sari kuchayib, guruhlarda esa kamayib 
boradi. Umuman olganda elektronlarni biriktirib olish qobiliyati quyidagi tartibda 
kamayib boradi: F, O, Cl, N, S, C, P, H, Si Ftor elektrmanfiylik qiymati eng yuqori 
bo‘lgan element hisoblanadi. Metallmaslar tabiatda oddiy moddalar shaklida va 
turli birikmalar tarkibida uchraydi. Kosmosda vodorod va geliy eng ko‘p tarqalgan 
metallmaslar bo‘lsa, Yer qobig‘ida (Yer qobig‘i massasiga nisbatan) kislorod 
(47%) va kremniy (27,6%) eng ko‘p tarqalgan metallmas hisoblanadi. Kislorod 
guruhchasi metallmaslari — xalkogenlar, Ftor guruhchasi metallmaslari — 
galogenlar, Geliy guruhchasi metallmaslari — inert gazlar deb ataladi. 
Metall maslar ning umumiy xo ssalari 
Metallmaslarning xossalari atom tuzilishi nuqtayi nazaridan qanday 
izohlanadi? Normal sharoitda ba’zi metallmaslar gazsimon (vodorod, azot, 
kislorod, ftor, xlor), ba’zilari suyuq (brom), qolganlari qattiq (oltingugurt, uglerod, 
yod, fosfor va bosh.) holda uchraydi. Metallmaslar nozik tuzilmali bo‘lib, 
ko‘pchiligi organik erituvchilarda eriydi. Issiqlik va elektr tokini yomon o‘tkazadi. 
Tipik metallmaslar metallar bilan ion bog‘li birikmalar hosil qiladi (NaCl, MgO, 
Na2S). Metallmaslarning o‘zaro ta’sirlashuvidan kovalent bog‘li birikmalar hosil 
bo‘ladi. Masalan, suv H2O, ammiak NH3 molekulalarida atomlar orasidagi qutbli 
kovalent bog‘, metan CH4 da esa qutbli kovalent bog‘ bo‘lib, molekulasi qutbsiz. 
Metallmaslar kislorod bilan kislotali oksidlar, vodorod bilan uchuvchan vodorodli 
birikmalar hosil qiladi. Vodorod atomining tashqi qavatida 1 ta elektron bo‘lganligi 
uchun (vodorodning faqat 1 ta elektroni bor) ishqoriy metallarga o‘xshab davriy 
jadvalning birinchi guruhida joylashgan. Shuningdek, vodorod odatdagi sharoitda 
gaz bo‘lganligi, molekulasi ikki atomli va bu atomlar kovalent qutbsiz 
bog‘langanligi sababli galogenlarga o‘xshaydi. Shuning uchun vodorod VII guruh 
elementlari qatoriga ham yozilishi mumkin. Vodorod atomi 1 ta elektron qabul 
qilib olib (oksidlovchi xossasi), tashqi qavatini, geliy atomiga o‘xshash barqaror 
holatga o‘tkaza oladi: 
Sakkizinchi guruh bosh guruhchasi elementlari geliy, neon, argon, 
kripton,ksenon va radon metallmaslarga mansub bo‘lib,