Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

Fizikaviy xossalari: 
Kislorod -218,9°S da qattaq, xolga o‘tadi. Suyuq va qattiq xoldagi kislorod 
paramagnitik xossasi tufayli magnitga tortiladi. Kislorodning ikki xil allotropik 
shakli bo‘lib, kislorod (dikislorod) — O
2
va ozon (trikislorod) — O
3
dir. Kislorod 
rangsiz, mazasiz, xidsiz gaz. Xavodan bir oz og‘ir (r=1,429 g/l). Suvda juda kam 
eriydi. 1 l suvda 20°S da 25 ml kislorod eriydi. Yonmaydi, lekin yonishga yordam 
beradi. 
Kimyoviy xossalari:
Kislorodning kimyoviy xossalari uning elektron tuzilishi va davriy 
sistemadagi o‘rni bilan tavsiflanadi (1s
2
2s
2
2p
4
): 

---


Elektron formulaga binoan har bir kislorod atomida ikkitadan tok, 
elektronlar bo‘ladi. Shu sababli kislorod molekulasida uning atomlari orasida 
ikkilamchi bog‘ bo‘lib, kislorod atomlari II valentli, oksidlanish darajasi nolga 
teng.

Bu tuzilishga ko‘ra xar bir kislorod atomida bittadan toq spinli elektron bo‘lib, 
bunday agregat xolatlarda kislorod paramagnit xossali bo‘ladi, ya’ni suyuq va 
qatgiq xoldagi kislorod magnitga tortilish xossasiga ega bo‘ladi. Kislorod 
molekulasidagi bog‘ning uzunligi

r 
(0-0)
=1,207 A bo‘lib, ikkilamchi bog‘ga to‘g‘ri keladi. shu sababli 
uning atomlarga parchalanish energiyasi 494 kJ/mol. Kislorod molekulasi 

---

ultrabinafsha nur (y=190 nm) ta’sirida xam atomlarga parchalanadi 
(fotolizlanadi, 
ya’ni quyosh nuri ta’sirida boradigan reaksiyalar)
. 

Kislorod odatdagi sharoitda metallar, metallmaslar umuman davriy 
jadvaldagi 
geliy, neon va argondan
boshqa barcha elementlar va turli moddalar 
bilan reaksiyaga kirishadi. Bu reaksiyalarda kislorod asosan oksidlovchi 
xossalarini namoyon qiladi. 

2N
2
+O
2
→2N
2
O 

S+O
2
→SO
2

S+O
2
→SO
2

H
2
S+O
2
→2H
2
O+2S 

4NH
3
+5O
2
→4NO+6H
2
O 

CH
4
+2O
2
→CO
2
+2H
2
O 

2Na+O
2
→Na
2
O
2

Mg+O
2
→2MgO. 

Bu reaksiyalarning barchasida issikdik energiyasi (N<0) va yorug‘lik 
energiyasi ajralib chiqadi, ya’ni yonish jarayoni sodir bo‘ladi. Yonish jarayonlarida 
asosiy komponentlardan biri tarkibida kislorod saqlagan gazsimon aralashma –
xavo bo‘lib, xavo kislorod miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa
(toza kislorod qo‘shish 
yo‘li bilan)
yonish jarayoni tezlashadi va ko‘p issiqlik ajralib chiqadi. Yonish 
reaksiyalarining maxsuloti oksidlardir. 

Tabiatda (yoki boshqa xollarda) sodir bo‘ladigan chirish, shu’lalanish, 
nafas olish jarayonlarining barchasi molekulyar kislorod ishtirokida borib, ularning 
asosida xam kislorodning oksidlovchilik xossalari yotadi. 

Faqat bitta element — F (ftor) bilan kislorod ta’sirlashsa qaytaruvchi 
xossasini namoyon 
q
iladi.
O
2
0
+ 2F
2
0
→2O
+2
F
2
-1

Chunki kislorodning elektromanfiyligi (3,5) ftornikidan (4,0) kichik 
bo‘lib, kislorod ftor atomiga elektron beradi va +2 oksidlanish darajasini namoyon 
qiladi. OF
2
— 
kislorod ftorid
deyiladi. 

Ozon
Kislorod elektr zaryadi ta’sirida ikkinchi allotropik shakli — 
ozonga aylanadi; 

3O
2
→2O
3
+∆H: ∆H= +142 kJ/mol 

Ozon (O
3
) (grekcha “ozonos”-“hidli”, 1840 y Shyonenbeyn 
aniqlagan), o‘ziga xos hidli , ko‘kimtir rangli, mazasiz gaz. 

Diamagnit, zaharli modda, -112°S da suyuqlanadi, suvda yaxshi 
eriydi. Suyuq ozon to‘q-ko‘k rangli suyuqlik, -192,7
0
S da binafsha rangli qattiq 
moddaga aylanadi. 
