Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

 Amorf va kristall cho’kmalar. 
Cho’ktirilayotgan birikmalarning o’ziga 
xos xususiyatlariga karab va birinchi navbatda ularning eruvchanligiga karab 
xamda cho’ktirish sharoitiga karab, boshlangich zarrachalarning yiriklashish 
protsessi ikki xil yul bilan borishi mumkin. Shunga muvofik ravishda yoki kristall 
yoki amorf cho’kmalar xosil bo’ladi. Kristall cho’kmalarning xosil bo’lishida 
qo’shilayotgan cho’ktiruvchining xar bir qismi darxol boshlangich kristallarni xosil 
kilmaydi va cho’ktirilayotgan modda ma‘lum vaqt o’ta to’yingan eritmada qoladi. 
Cho’ktiruvchini sekin asta qo’shib borilganda cho’ktirilayotgan modda asosan o’ta 
to’yingan eritmadan avval xosil bo’lgan boshlangich kristallar yuzasida ajralib, bu 

---

kristallar sekin asta kattalasha boradi va nixoyat boshlangich kristallarga nisbatan 
yiroqroq kristallardan iborat kristall cho’kma xosil bo’ladi. 
Amorf cho’kmalarni xosil bo’lishi boshqacha boradi. Bu vaqtda 
cho’ktiruvchining xar bir qismini qo’shish, Suyuqlik ichida juda ko’p miqdorda 
mayda boshlangich kristallarning xosil bo’lishiga sabab bo’ladi, bu mayda 
zarrachalar ularning sirtiga keyingi xosil bo’lgan mayda kristallar utirishi 
natijasida kattalashadi va og’irlik kuchi ta‘sirida idish tubiga cho’kadi. Boshqacha 
aytganda, bu xolda dastlab xosil bo’lgan kolloid eritma koagulyatsiyaga uchraydi. 
Bu usulda xosil bo’lgan amorf cho’kmalarning umumiy satxi juda katta bo’ladi va 
shuning uchun ular eritmalardagi xar xil bekorchi moddalarni o’ziga kristall 
cho’kmalarga nisbatan ancha ko’prk adsorbilaydi. Ikkinchi tomondan xosil 
bo’layotgan agregatlarda boshlangich kristallar orasidagi boglanish ancha bush 
bo’lgani uchun bu agregatlar parchalanib kolloid eritma xosil qilishi mumkin. Juda 
kam eriydigan moddalar ayniksa osonlik bilan amorf cho’kmalar xosil kiladi. 
Masalan bunday moddalarga metallarning sulfidlari va gidrooksidlari va boshqalar 
kiradi. Ularning eruvchanligi juda kam bo’lganligi sababli, cho’ktiruvchidan oz 
miqdorda qo’shilganda ham EK (eruvchanlik ko’paytmasi) qiymati nixoyatda ortib 
ketadi va natijada tezda juda ko’p miqdorda boshlangich kristallar xosil bo’ladi.
Aksincha yaxshirok eriydigan cho’kmalarda ionlar kontsentratsiyalari
ko’paytmasi eruvchanlik ko’paytmasi qiymatidan unchalik ko’p ortib ketmaydi. Bu 
esa o’ta to’yingan eritmaning hosil bo’lishiga va kristall cho’kmaning xosil 
bo’lishiga olib keladi. 
Analiz natijasida olingan ma‘lumotlar olingan modda massasiga nisbatan 
foiz xisobida ifodalanadi. Buning uchun tekshirilayotgan modda namunasining 
massasini xosil bo’lgan cho’kma massasini va uni kimyoviy formulasini aniq 
bilish kerak. 
Ayrim xollarda elementlarning foiz miqdoriga asoslanib tekshirilayotgan 
modda asosini tashkil etuvchi moddaning kimyoviy formulasi keltirib chikariladi. 
Boshqa xollarda texnik maxsulot tarkibidagi asosiy komponent miqdori 
aniqlanadi. Masalan bariy xlorida tarkibidagi Ba Cl
2
·2H
2
O miqdori yoki Ва
2+
ioni miqdori aniqlanadi. 
Misol: 
Kimyoviy toza BaCl
2
·2H
2
O tarkibidagi Ва
2+ 
ioni miqdorini 
aniqlang? 
BaCl
2
·2H
2
O namunasini tortimi 0,4872 qizdirishdan so’ng olingan BaSO
4
Cho’kmasining massasi 0, 4644 г