Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

 
 
 
 
 
 
 
 

---

0
O’zbekistonning tabiati boy va juda xilmi-xildir. Huddining katta qismini 
(78,7%) tekisliklar egallagan, qolgan qismini esa (21,3%) tog’lardan va tog’ 
oraliq botiqlardan iborat.O’zbekiston serquyosh o’lkadir. Iqlimi quruq, 
kontinental. Iqlimining tashkil topishiga geografik o’rni, quyosh radiatsiyasi, 
atmosfera 
sirkulyatsiyasi 
va 
yer 
yuzining 
tuzitlishi 
katta 
ta’sir 
ko’rsatadi.O’zbekistonning yozi juda issiq va uzoq bo’ladi. Iyul oyining o’rtacha 

---

harorati 32 gradus, eng yuqori havo harorati 50 gradusga yetadi. Qishda havo 
harorati 0 gradusdan past bo’ladi. Yanvar oyida Ustyurtda – 10 gradus, 
Toshkentda – 1 gradus, Termizda esa 2,8 gradus bo’ladi. 

O’zbekistonning tabiati boy va juda xilmi-xildir. Huddining katta 
qismini (78,7%) tekisliklar egallagan, qolgan qismini esa (21,3%) tog’lardan va 
tog’ oraliq botiqlardan iborat.O’zbekiston serquyosh o’lkadir. Iqlimi quruq, 
kontinental. Iqlimining tashkil topishiga geografik o’rni, quyosh radiatsiyasi, 
atmosfera 
sirkulyatsiyasi 
va 
yer 
yuzining 
tuzitlishi 
katta 
ta’sir 
ko’rsatadi.O’zbekistonning yozi juda issiq va uzoq bo’ladi. Iyul oyining o’rtacha 
harorati 32 gradus, eng yuqori havo harorati 50 gradusga yetadi. Qishda havo 
harorati 0 gradusdan past bo’ladi. Yanvar oyida Ustyurtda – 10 gradus, 
Toshkentda – 1 gradus, Termizda esa 2,8 gradus bo’ladi. 
O’zbekistonning suv bilan taminlanishida O’rta Osiyoning eng yirik 
daryolari: Amudaryo va Sirdaryo katta ahamiyat kasb qiladi. Eng uzun daryo 
Sirdaryo bo’lib uning uzunligi 2981 km. Eng sersuv daryo esa Amudaryodir. 
Uning uzunligi esa 2660 km dir. Ammo bu daryolar respublikaning suvga 
bo’lgan ehtiyojini to’la qondirmaydi. 
Oxirgi yillarda ko’plab suv omborlari bunyod etildi. Bularga Ohangaron, Janubiy 
Surhon, Chimqo’rg’on va boshqalar misol bo’ladi. Bu suv omborlari Asosan 
daryo rejimini tartibgi solib, bahorgi, qishki, kuzgi svlarni to’plab yozda suv 
tanqis bo’lgan davrda ekin dalarini suv bilan tahminlaydilar. 
O’zbekistonda turli xil mineral resurslar tarqalgan. Bu yerda yonuvchi, 
rudali va rudasiz foydali qazilmalar ko’p. Ayniqsa 
oltin, volfram, mis, 
qo’rg’oshin, rux, tabiiy gaz 
va boshqalarning zahiralarining ko’pligi bo’yicha 
jahon mamlakatlarining orasida yetakchi o’rinlarda turadi. Respublika hududida 
qurilish materiallari (ayniqsa marmar), oyna qumi, sement keyingi yillarda 
ochilgan yirik fosforit konlari ham alohida ahamiyatga egadir. 
O’zbekiston ayniqsa 
oltin qazib chiqarish bo’yicha 
MDH davlari 
orasida, Rossiyadan keyin 
ikkinchi
, jahonda esa 
8
o’rinda turadi. Sifatliligi 
darajasi ham juda yuqori. Oltinning yirik konlari 
Muruntou, Ko’kpatas, 
Uchqg’uduq
, ulardan tashqari Zarmiton, Marjonbuloq, CHodak, Qo’ytosh kabi 
konalardan iboratdir. Muruntou oltin koni asosida Qizilqumda yirik sanoat 
markazi va Zarafshon shahri qad ko’targan.Rangli metallar Toshkent viloyatida 
ko’plab topilgan. Rangli metallar qazib chiqarish asosida Olmaliq shahri 
rivojlangan. U respublika iqtisodiyotida yetakchi rol o’ynaydi.Qashqadaryo va 
Buxoro viloyatlarida yirik gaz konglari tipilgan. Yirik konlardan Muborak, 
SHo’rtan, jarqoq va boshqalar shu yerda joylashgan. Ayniqsa sho’rtan gaz 
konining istiqboli porloqdir. Gaz faqat yoqilg’igina bo’lib qolmay balki kimyoviy 
xomashyohamdir. 
Respublika xo’jaligida ko’mir katta rol o’ynaydi. Respublikada qazib 
olinadigan ko’mirning 95 % Toshkent viloyatida 
(Angren ko’mir koni) 
mavjud. 
Bu yerda ko’mir ochiq usulda qazib olinadi. Shu sababli mahsulotning narhi 

---

ancha arzondir.Surhondaryo viloyatida sanoatda katta ahamiyatga ega bo’lgan 
toshko’mir konlari topilgan 
(Shargun, Boysun konlari), 
ular kokslanuvchi ko’mir 
turiga kiradi. 
O’zbekiston respublikasi ko’p millatli mamlakatlardan biri bo’lib, 120 dan 
ortig’ millat va elatlar bu yerda istiqomat qiladi. Jami aholisi 31,4 mlin kishini 
tashkil qiladi. Aholi soni bo’yicha Markaziy Osiyo davlatlari orasida birinchi 
o’rinda turadi (MDH davlatlar orasida 3 urinda turadi). Respublikada Markaziy 
Osiyo aholisining 44 % istiqomat qiladi. 
O’zbekistonda urbanizatsiya darajasi yuqori ko’rsatkichga ega, yahni jami 
aholining 
51 %
shaharlarda yashaydi..Respublika aholisining 45 % dan ko’prog’i 
20 yoshgacha bo’lganlar tashkil etadi. 55 va undan katta yoshdan kattalar esa 
aholining 8 % tashkil qiladi.Aholining jinsiy va yosh tarkibiga oid bo’lgan 
hususiyatlar mehnat resurslarida ham namoyon bo’ladi. Mehnat resurslarining 
asosini mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. O’zbekistonda mehnat resurslari 
16-60 erkaklar, 16-55 ayollar tashkil etadi. Respublika aholisining 50 % yaqini 
mehnat resurslarini tashkil qiladi.O’zbekistonda hozirgi kunda 119 shahar, 165 
shaharcha mavjud. Shahar maqomini berish davlatlarda bir-biridan farq qildadi. 
Qo’shni respublikalarda aholi soni 5000 kishidan oshsa, O’zbekistonda 7000 
kishitdan oshsa, aholisning 2|3 qismi qishloq xo’jaligidan boshqa tarmoqlarda 
band bo’lsa shahar deb ataladi. 
O’zbekiston xo’jaligida qadimdan qishloq xo’jaligi yetakchi tarmoq bo’lib 
kelgan. So’ngi yillarda sanoatning axamiyati tobora ortib bormoqda. Sanoat ko’p 
tarmoqli bo’lib-qishloq ho’jalik mashinasozligi, elektroenergetika, neft va gaz, 
ko’mir, mineral o’g’itlar ishlab chiqarish, aftomobilsozlik, yengil va oziq-ovqat 
sanoati kabilardir.Respublikada ishlab chiqariladigan elektr energiyaning asosiysi 
GRES lardan olinadi. (Sirdaryo, Navoiy, Toshkent, Angren, Taxiatosh). 
SHuningdek GES lar ham katta ahamiyatga ega, ayniqsa CHirchiq-Bqzsuv 
kaskadi aloxida o’rida turadi 
Respublika mashinasozlik tarmog’ida ko’plab korxona va birlashmalar 
ishlab turibdi. Bulardan asosiylari Toshkent Agregat zavodi, TTZ, Uz QQMZ, 
CHirchiq kimyo mashinasozligi, Mamlakat sanoatida yetrakchi tarmoq - 
mashinasozlikdir. Mashinasozlik sanoatida paxta teruvchi mashinalar, chigit 
ekuvchi, yigiruvchi, sug’oruvchi mashinalar, avtomobillar, samolyotlar va boshqa 
sanoat 
mashinalari 
ishlab 
chiqariladi. 
1996 
yilda, 
Janubiy 
Kareya 
bilan hamkorlikda, Andijon viloyatida ishga tushurilgan Uz DEU avto qo’shma 
korhonasi katta ahamiyatga egadir. O’zbekiston 
dunyoda
avtomobillar ishlab 
chiqaradigan 
28 ta 
mamlakatning biriga aylandi. Ushbu korxonada «Neksiya, 
Tiko, Damas, Lasetti, Matiz» bugungi kunda 
GM
O’zbekiston Amerika qo’shma 
korxonasi 
bilan hamkorlikda, «Malibu, Epika, Captiva, Spark, Kobolt, Jentra va 
Ravon»avtomobillari 
(yiliga 270-280 ming dona)
ishlab chiqarilmoqda. 

---

Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishda qishloq xo’jaligi alohida 
ahamiyatga egadir. Yerlarning ko’pchiligini cho’llur va chala cho’llar egallagan. 
Dehkonchilikda barcha ekinlar ekilada, asosini paxtachilik tashkil qiladi (3,2mln. 
t.). Paxtachilik bilan almashlab makka jo’xori va bug’doy ekiladi. Shuningdek, 
sholikorlik, bog’dorchilik, uzumchilik ham yaxshi rivojlangan. 

O’zbekistonda g’alla, asosan bug’doy keng ekiladi. Yaqin 
vaqtlargacha chetdan ko’plab miqdorda don olib kelingan. Reschpublikada olib 
borilgan agrar siyosat tufayli bu narsa asta sekin barham topmoqda. Hozirgi 
kunda respublikada 7,5 mln tonnaga yaqin bug’doy yetishtirilmoqda. Bu esa o’z 
navbatida g’alla mustaqilligiga erishishga olib kelmoqda. G’allachilikda sholi 
yetishtirish ham katta ahamiyat kasb etadi. Sholi yetishti rishda Qoraqalpog’iston 
va Xorazm viloyatlari yetakchilik qilishadi. 
Chorvachilik dehkonchilikdan keyingi ikkinchi o’rinda turadi. Unda 
yetakchi tarmoq - qo’ychilikdir. Ayniqsa respublikada qorako’l qo’ylari boqilishi 
yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lib, xalqaro ihtisoslashgan tarmoqqa aylangan. 
Navoiy, Buxoro, Qashqadaryo. Samarqand va Jizzax viloyatlari hamda 
Qoraqalpog’istonda ko’plab qorako’l qo’ylari boqiladi. Surxondaryo, Buxoro 
Qashqadaryo vilroyatlarida hisori qo’ylariko’p bo’lib, ular asosan go’shti va 
yungi uchun boqiladi. Namangan viloyati esa mayin yungli angor echkilarini 
boqishda yetakchilik qiladi. Qoramollar barcha viloyatlarda boqiladi. Eng 
ko’p Qashqadaryo, Toshkent, Farg’ona, Samarqand viloyatlariga to’g’ri 
keladi.Yirik shaharlar atrofida sut-go’sht chorvachilik, cho’l mintaqalarida esa 
go’sht-sut chorvachiligi rivojlangan. Mustaqillik yillaridan boshlab yilqichilik 
ham ko’paya boshladi. SHuningdek, respublikada parrandachilik, darrandachilik 
ham keng rivojlanmoqda. 
Mavzuga oid savollar: 
1.
O’zbekistonda qanday kimyoviy elementlarning zahiralari mavjud? 
2.
Dunyo miqyosida O’zbekiston tabiiy zahiralari bo’yicha nechanchi 
o’rinda turadi? 
3.
O’zbekiston Respublikasida qanday konlarni bilasiz?