Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

SIKLOALKANLARNING FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI 
Fizik xossalari. 
Sikloalkanlar amalda suvda erimaydi. Ularning xossalari 
alkanlar xossasiga o‘xshash bo‘lib, dastlabki ikki vakili gaz, qolganlari suyuqlik 
va yuqori molekulyar birikmalari qattiq moddalardir. Molekulyar massasining 
ortishi bilan qaynash harorati va zichligi oshib boradi. 
Kimyoviy xossalari. 
Sikloalkanlarda ham xuddi alkanlarga o‘xshab, hamma 
bog‘lari to‘yingan, lekin ular birikish reaksiyasiga kirishish xususiyati bilan 
alkanlardan farq qiladi. Bu halqadagi uglerod atomlari o‘rtasidagi bog‘ning 
uzilishi bilan tushuntiriladi. 
Bog‘ning uzilishi natijasida uglerod atomlarida bo‘sh valentliklar paydo 
bo‘ladi va vodorodni va galogenlarni biriktirib oladi birikish reaksiyalariga 
kirishadi. Kichik halqali (siklopropan va siklobutan) birikmalar, ularning katta 
halqali gomologlariga(siklopentan va siklogeksan) nisbatan birikish reaksiyasiga 
oson kirishadi. Sababi kichik xalqalarni katta xalqalarga nisbatan beqarorligidadir. 
Masalan, gidrogenlash (vodorod biriktirish) reaksiyasi har xil sikloalkanlarda 
turlicha temperaturada boradi: 
Katta halqali birikmalar uchun asosan o‘rin olish reaksiyasi xarakterli 
hisoblanadi. 
Bu jihati bilan ular alkanlarga o‘xshash. Masalan, siklogeksanga xlor ta’sir 
ettirilsa, quyidagicha reaksiya boradi: 
C
6
H
12
+ Cl
2
→ C
6
H
11
Cl + HCl 
siklogeksan xlorsiklogeksan 
N.D.Zelinskiy siklogeksanni degidrogenlab undan benzol olgan. 
Ishlatilishi. 
Siklogeksanning xlorli birikmasi geksaxlorsiklogeksan - C
6
H
6
Cl
6
qishloq xo‘jaligida insektitsid (zararkunandalarga qarshi) vosita sifatida ishlatiladi. 
ALKENLAR VA ULARNING NOMENKLATURASI
Tarkibida bitta π bog’ saqlagan ochiq zanjirli uglevodorodlarni 
etilen qatori 
uglevodorodlari deyiladi. Bu qatorga kirgan har bir uglevodorod molekulasini 
tarkibida tegishli to’yingan uglevodorod tarkibidan ikkita vodorod atomiga kam 
bo’ladi. Alkenlarning umumiy formulasi CnH2n bo’lib, ularning birinchi vakili 
etilen hisoblanadi. Etilenning bir valentli radikali (CH2=CH-)