Кбк: 60. 5(5Ў) 31 Санжар Юлдашев Социологик тадқиқот методологияси [матн] / С. Юлдашев. Т.: Тошкент ислом университети, 2018. 228 б. (575. 1) Кбк: 31

Эҳтимолий хато
танланган йиғимнинг ўрта қиймати белгиланган 
интервалдан чиқиб кетиши натижасида юзага келади. Одатда бундай 
хато саралаш методини нотўғри қўллаш оқибатида юзага келади. 
Бундай хатоларни танланган йиғим ҳажмини кенгайтириш орқали 
камайтириш мумкин. 
Тизимли хато
эса респондентларни саралашда дифференциал ва 
комплекс сифатли ёндашмаслик натижасида юзага келади.
Масалан, аҳолининг сиёсий маданиятини ўрганиш мақсадида 
тадқиқотчи партия аъзолари ёки сайлов участкасидан туриб овоз 
беришга келганларни ўрганди, дейлик. Бунда у аҳолининг сиёсий 
маданияти тўғрисида маълум хулоса шакллантиргани билан ушбу 
хулосалар бутун аҳолига тегишли бўлмайди. Аксинча, фақат сиёсий 
фаол фуқароларнинг маданияти тўғрисидаги маълумотлар билан 
чекланиб қолган бўлади. Бироқ аҳолининг партияга аъзо бўлмаган 

---

105
ёки сайловларда объектив ва субъектив сабабларга кўра иштирок 
этмаган фуқароларнинг сиёсий маданияти тўғрисида социологик 
ташхис қўйишнинг имконияти бўлмайди. Аслида, уларда ҳам 
сиёсий маданият қандайдир даражада ривожланган бўлади. Сиёсий 
психологияда сиёсий хулқнинг турли кўринишлари бор: сиёсий 
мобиллик (фаол), сиёсий иммобиллик (суст), сиёсий бефарқлик, 
сиёсий бегоналик, сиёсий бойкот. Тадқиқотчи социолог сўровни 
амалга ошираётганда кенг қамровли ва дифференциал ёндашиб, 
турли даражадаги сиёсий маданиятга эга фуқароларни сўровга жалб 
қилиши керак эди. Шунда унинг саралаш методикасида тизимли 
хато юзага келмас эди. Ушбу мисол доирасида кўриб чиқилган 
саралаш техникасида эса тизимли хато юзага келганлиги сабабли уни 
репрезентатив деб айтиб бўлмайди. 
Саралашнинг тизимли хатолари тадқиқотчининг малакасизлиги 
ёки дала тадқиқотини мантиқан тўғри ташкиллаштира олмаганлиги 
оқибатида юзага келади. Бундай хатолар эҳтимолий хатоларга 
қараганда анча хавфли. Эҳтимолий хатони тузатиш мумкин, тизимли 
хатони эса тузатиб бўлмайди. Чунки респондентларнинг сўрови 
ўтказиб бўлинган бўлади ва хатони тўғрилаш учун яна бошқадан 
саралаш методикасини ишлаб чиқиши, респондентлар звеносини 
шакллантириши ва сўров ўтказиши керак. Бу эса жуда катта 
ресурсларни талаб қилади.
Шундай қилиб, саралашнинг тизимли хатолари қуйидаги 
ҳолларда юзага келади:
1) саралаш тадқиқот мақсад ва вазифаларига мос келмаганда 
(масалан, тадқиқотчи фақат ёш болали оналарнинг ижтимоий 
ҳимояланганлик даражасини ўрганаман деб, ижтимоий нафақа олувчи 
барча оналарни сўров қилса); 
2) бош йиғимнинг умумий қиёфаси ва ўзига хос хусусиятларини 
билмаганда ёки эътиборга олмаганда (масалан, тадқиқотчи 3 ёшгача 
боласи бор бўлган оналарнинг умумий 70% ишламайди деб ўйлаган, 
аслида эса уларнинг 50% ишламаса); 
3) бош йиғимнинг фақат устувор бирликлари танланганда 
(масалан, фақат таъминланган ёш болали оналар).
Саралашда бундай хатоларнинг олдини олиш мақсадида қуйидаги 
тавсияларга эътибор бериш лозим