Katalitik modifikasiyalash

 
Tayanch so’z va iboralar:
yog’ sifati, kislota soni, ishqorli rafinatsiya, 
distillyasiyali rafinatsiya, sovun, soapstok, absorbsion xususiyat, trigliserid, nordon 
sovun, ishqor sarfi, ortiqcha ishqor miqdori, neytral yog’, geterogen sistema, 
ishqoriy rafinatsiya mexanizmi, plyonka, natriy karbonat, tuz-suv taglik ishqoriy 
rafinatsiya 
Takrorlash uchun savollar 
1.
Moylardagi erkin yog’ kislotalarini yo’qotish usullari. 
2.
Ishqor sarf qanday hisoblanadi? 
3.
Ishqoriy rafinatsiya mexanizmnini tushuntirib bering. 
4.
Tuz suv taglik ishqoriy rafinatsiya. 
5.
Nima uchun ishqor ortiqcha miqdorda olinadi? 
 
 

---

71 
6§. Paxta moyini neytrallashni o’ziga xosligi 
Rafinatsiya qilinmagan paxta moyida 0.1 dan 2 % gacha gossipol va uning 
birikmalari mavjud, u yog’ning rangini xiralashtiradi. 
Gossipol natiriy bilan reaksiyaga kirishib, gossipolat natiriyni hosil qiladi. U 
suvda erib, osonlik bilan yog’dan ajraladi. Gossipolning o’zgarishidan hosil bo’lgan 
mahsulotlar sovunning (soapstok) absorbsiyasi xisobiga ajraladi. 
Rjexin paxta moyidan gossipolni ajratish usulini ishlab chiqkan. Bu usulda 
asosan paxta moyi antranil kislotasi bilan ishlanib yog’da erimaydigan antropilat 
gossipol hosil bo’ladi. 
Agar yog’da gossipol miqdori 0.5 % dan oshsa antranilat kislotasi bilan 
ishlanadi. Bu jarayonni yog’da va missellada bajarish mumkin. 
Paxta moyi rafinatsiyalanadigan yog’lar balansi bo’yicha e’tiborli o’rinni 
egallaydi. Bu yog’ni rafinatsiya qilishda katta qiyinchiliklar tug’iladi. Shuning 
uchun biz paxta moyini rafinatsiyalash jarayonini alohida bo’limda ko’rib chiqishni 
maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz. 
Odatda amaliyotda paxta moyini ishqoriy rafinatsiya qilib, erkin yog’ 
kislotalarini neytrallash bilan ishqorning gossipoldagi gidroksil guruhi va boshqa 
aralashmalar bilan birikishiga erishishga harakat qilinadi. Bu bilan ular moydan 
soapstok bilan birga chiqarilib yuboriladi va xuddi shu yo’l bilan moy rangining och 
bo’lishiga erishiladi. 
Paxta moyini neytrallashda ishqor erkin yog’ kislotalarini neytrallash bilan 
bir vaqtda gossipolni kislota xarakterli gidroksil guruhi bilan reaksiyaga kirishib 
gossipolyat natriy hosil qiladi. 

---

72 
CH
CH
OH
HO
HO
HO
C
CH
3
H
3
C
OH
OH
H
3
C
CH
3
H
3
C
CH
3
NaOH
CH
CH
C
OH
NaO
HO
CH
3
H
3
C
HO
C
ONa
OH
H
3
C
CH
3
H
3
C
CH
3
O
O
O
O
C
H
H
H
H
OH
2
+
+
2
Keltirilgan sxemadan ko’rinib turibdiki, ishqor gossipol bilan 
ta’sirlashganda, orto – holatidagi gidroksil guruhlar 2 ta NaOH molekulalari bilan 
bog’lanib, suvda eruvchan natriy gossipolatni hosil qiladi.
Ishqorning yuqori konsentrasiyali eritmasining ta’sirida gossipol ikki atom 
uglerod va 2 atom kislorodini yo’qotadi. Bunda, Adamsning ma’lumotlariga 
bo’yicha, appogossipol (C
28
H
30
O
6
) hosil bo’lib, u quyidagicha uzilishga ega. 
CH
CH
OH
HO
HO
HO
CH
3
H
3
C
OH
OH
H
3
C
CH
3
H
3
C
CH
3
VNIIJ xodimlari (V.P. Rjexin, A.B. Belova va boshqalar) quyidagi reaksiya 
bo’yicha antranil kislotasi yordamida moydan gossipolni ajratish usulini ishlab 
chiqqanlar[20]: 

---

73 
CH
CH
OH
HO
HO
HO
CH
3
H
3
C
OH
OH
H
3
C
CH
3
H
3
C
CH
3
CH
CH
OH
HO
HO
CH
3
H
3
C
HO
OH
OH
H
3
C
CH
3
H
3
C
CH
3
O
O
CH
HC
C
6
H
4
NH
2
COOH
CH
HC
C
6
H
4
NCOOH
C
6
H
4
NCOOH
OH
2
+
+
2
2
Antranil kislotani moyga qo’shilganda u gossipol va uning hosilalari bilan 
reaksiyaga kirishadi, masalan gossifosfatidlar bilan: 
CH
CH
OH
HO
HO
HO
C
CH
3
H
3
C
OH
OH
H
3
C
CH
3
H
3
C
CH
3
CH
CH
OH
CH
3
H
3
C
HO
C
OH
OH
H
3
C
CH
3
H
3
C
CH
3
H
H
C
H
O
NCH
2
CH
2
O P OCH
2
OH
O
R
1
OCOCH
R
2
OCOCH
2
COOH
NH
2
N
COOH
C
H
HO
HO
NCH
2
CH
2
O P OCH
2
OH
O
R
1
OCOCH
R
2
OCOCH
2
OH
2
+
+
+
2
Natijada yog’da yomon eriydigan hosilalari hosil bo’ladi. Cho’kmani 
filtrlash va uni yog’sizlantirgandan keyin antranilat gossipol deb nomlanadigan 
mahsulot olinadi. 

---

74 
Antranil kislotasi bilan qayta ishlash, moyda nativ gossipol miqdori 0,5% dan 
yuqori bo’lgandagina, tavsiya qilinadi. Bu ishni yog’da va missellada ham olib 
borish mumkin. Moyni missellada rafinatsiyalashni odatda ekstraksiya usuli 
bilan moy ishlab chiqaradigan yog’ zavodlarida olib boriladi. 
Antranil kislota yordami bilan moydan (misselladan) 90% gacha gossipol va 
uning hosilalarini ajratib olish mumkin. Antranilat gossipol va reaksiyaga 
kirishmagan antranil kislotasi qoldig’i moyni ishqor bilan qayta ishlaganda 
yo’qotiladi. Antranil kislotasining miqdori gossipolning har 1% i hisobidan 0,53% 
olinadi. 
Gossipolni antranil kislotasi bilan ajratib olgandan so’ng moy rangi 
taxminan ikki martaga pasayadi, gossipol miqdori 5-10 martagacha kamayadi, 
kislota soni 0,5-1 mg KOH ga va fosfatidlar 3-6 marta kamayadi.