Kasbiy pedagogika

21. 
2. 
Kasb ta ’Iiniining ilmiy tadqiqot ishlari
bilan integratsiyasi
0 ‘zbekiston R esp u b lik asin in g « T a 'lim t o ' g ‘risida»gi qonuni va 
« K a d rlar tayyorlash m illiy dasturi»da fan bilan t a 'lim j a ra y o n in in g
aloqalarini rivojlantirish m asala la rig a katta e ’tibor berilgan v a bu 
borada bir qator vaz ifalar belgilab berilgan.
Fan bilan t a ’lim ju m la d a n , o ‘rta-m axsus, k asb-hunar t a ’limi j a ­
ra y onining aloqalarini rivojlantirishda kasb ( o ‘rta m axsus. kasb- 
hunar) ta 'lim in in g ilmiy tad q iq o t ishlari bilan integratsiyasi katta 
o ‘rin tutudi.
0 ‘rta-m axsus, k as b -h u n a r taMimi, un in g m u am m o ia ri va y e c h im - 
lari, istiqbollari sohasida ilmiy izlanishlar olib boruvchi o lim lar 
t o m o n id a n o ‘rta-m axsus, k a sb -h u n a r t a ’lim va kadrlar tayyorlash 
soh asid a ilg‘or am aliy ilmiy tad q iq o tla r o ‘tkaziladi. T a ’lim sifati dav- 
lat t a ’lim standartlariga m uvofiq kelishini o 'rg a n ish va uni m u v o - 
fiqlashtirishni tashkii etish va t a ’m inlash m aq sad id a p ed a g o g ik a va 
t a ’lim sohasida ilmiy ta d qiqotla r natijalari asosida ilm iy-uslubiy 
q o ‘llanm alar ishlab chiqib am aliy o td a q o 'llanadi. F und am en tal va 
am aliy fan sohasidagi ilmiy kadrlarning o ‘rta-rnaxsus, k as b -h u n a r 
t a ’limi jara y o n id a g i k eng ishtiroki t a ’m inlanadi va shu orqali, 
0
‘rta- 
m axsus, kasb -h u n ar t a ’limi, p e d a g o g ik va ilm iy-tadqiqot j a ra y o n - 
larining aloqasi-integratsiyasi y o ‘lga qo'y ilad i, y o sh larn in g fan- 
texnika sohasidagi ijodkorligi h ar to m o n la m a kengayadi. ular D a v la t 
tom o n id a n q o 'llab -q u v v a tla n ad i.
O 'z b e k is to n R espublikasi Oliy K e n g ash n in g 1992-yil 2-iyuldagi 
va 1997-yil 29-avgustdagi qarorlariga binoan « T a ’lim t o ‘g ‘risi»dagi 
Q onunlari h am d a uning yangi m ukam m allash tirilg a n varianti,
2 8
!

---

1997-yil 29-avgustdagi qarorlariga binoan « K a drlar tayyorlash mil- 
liy dasturi» am alga kiritildi. Bu hujjatlarda ta 'lim n in g j a m iy a tn i 
ijtimoiy-iqtisodiy, m a d a n iv - m a ’naviy rivojlantirishning u stu v o r so- 
hasi ekanligi e ’tiro f etilib, t a ’lim sohasida davlat siyosatining asosiy 
tam oyillari, t a ’lim tizimi va uni boshqarish tartibi, p eda gog x o d im - 
larning huquqlari, vazifalari va m a s ’uliyati kabi m asalalar q atorida 
fan va t a ’lim jara yonlari aloqalarini rivoj lantirish. ishlab chikarish va 
t a ’lim tizimi integratsiyalashuvini rivoj lantirishning qon u n iy asoslari 
va y o ‘llari belgilab bcrildi.
R e spublika X alq t a ’limining asosiy m aqsadlari d e m o k ra tik erkin 
davlat qurish, bozor iqtisodiyoti m u n o sabatlariga bo sq ich m a-b o sq ic h
o 'tish bilan b o g i a n g a n . Zero, eski t a ’lim -tarbiya tizimi bilan yangi 
j a m i y a t barpo qilib b o i m a s l i g i isbot talab etm ay d ig an haqiqatdir. Shu- 
ning uchun ham. xalq t a ’limi tizim ining barcha sohalarida turli y o ‘- 
nalishdagi yangi rejalar, dasturlar, konsep siy alar va n izom lar ishlab 
chiqilm oqda, respublikam izning porloq istiqbolini belgilab b eradigan 
m u k a m m a l uzluksiz t a ’lim tizimini yaratish va uni takom illashtirish 
ustida q i z g ‘in ish olib borilm oqda.
O ’zbekiston R espublikasi havotida sodir boMayotgan ijtim oiy- 
iqtisodiy, siyosiy va m a ’naviy o 'z g a ris h la r xalq t a ’limi tizim id a o ’z 
aksini to pm oqda. O ’zbekiston R espublikasi X a lq t a ’limi Vazirligi, 
O 'z b e k is to n F anlar A ka dem iya si, R espublika ped a g o g ik a fanlari 
ilm iy-tadqiqot instituti, R espublika o^quv-m etodika m arkazi, p e d a ­
gogika o ‘quv yurtlari olim lari va ilg’or o ‘qituvchilari bilan h am kor- 
likda t a ’lim m azm unini yangilash sohasida ilmiy izlanishlar bo^yicha 
bir q ator ishlar am alg a oshirilm oqda.
«Fan-texnika-ishlab chiqarish» tizimining har bir tarkibiy qismi m a ’ lum 
darajada mustaqil bo’lib, ularning har biri fan-texnika taraqqiyotida o ‘ziga 
xos vazifalami bajaradi va aniq taraqqiyot qonuniyatlariga ega.
Fan ilmiy tadqiqotlar a so sid a -g ‘oyalarni ja m la y d i, tex n ik a uni 
yangi m ashina va te x nologiyada m oddiylashtiradi, kasbiy t a ’lim 
asosi-taMim berish orqali inutaxassislar bilan t a ’m inla n ad ig an ishlab
282

---

chiqarish o ‘z n av b a tid a fan, ilmiy ta dqiqotia r va te x n ik a yutuqlarini 
a m aliy o td a q o i l a y d i . 0 ‘rta-m axsus, k a s b - h u n a r t a ’limi, uning m u- 
am m olari va y ec h im lari, istiqbollari sohasida ilmiy izlanishlar fun­
dam ental va am a liy fanlar doirasida olib borilganligi sab a b ushbu 
fanlardan birortasi ilmiy tadqiqotiar ja ra y o n id a y etakchi omil b o 'lib , 
kasbiy t a ’limni tadqiq qilishda «fan - ilmiy ta d q iq o tia r - tex n ik a - kasb 
t a ’limi - ishlab c h iq arish » tizim ining asosiy b o ‘g ‘ini, « ishlab chiqarish 
ja ra y o n in i odd iy m e h n a t ja ra y o n id a n ilmiy ta d q iq o tia r ja ra y o n ig a »
aylantirish asosi hisoblanadi. Fan - ilmiy tad q iq o tia r - te x n ik a - kasb 
t a ’limi - ishlab chiqarish integratsiyasi t a ’lim integratsiyasining aso­
siy y o 'n a lis h i sifatida didaktik m oslangan k o ‘rin ish d a h am n a m o y o n
b o i a d i . Ikkinchi t o m o n d a n , fan u m u m t a ’lim va m a x s u s ixtisoslik 
turk u m id ag i o ‘quv predm etlari doirasida u m u m iy v a k asbiy t a ’lim 
m a z m u n in in g shakllanish m anbala ridan biri hisoblanadi va asosiy 
ilmiy bilim lar m a jm u id a o ‘z aksini topadi. Z a m o n a v iy ilmiy bilim - 
larga oid g ’o y alard an biri ularni integrasiyalash g 'o y a s i hisoblanadi. 
Ilmiy bilim larni integratsiyalash g 'o y a s i o 'r ta -m a x s u s , kasb -h u n ar 
t a ’limi tizim ida h am o ‘z aksini topishi zarur.
K asb t a ’lim ining ilmiy tadqiqot ishlari bilan integratsiyasi m az- 
m un m ohiyatini t o ‘laroq anglash uchun a v v a lo m b o r «integratsiya» 
tu sh u n ch as in in g o ‘zini k o 'r ib chiqam iz.
« In tegratsiya» tu s h u n c h a s ig a integra tsiy alan a d ig an obyek tlarn in g
m o h iy atig a k o 'r a tu rlich a t a ’r i f berish m u m k in . M asalan:
- « m a m la k a tla r integratsiyasi» tu shunchasi ostida d u n y o d a g i bir 
q an c h a m a m la k a tla rn in g iqtisodiy. ilm iy-texnik h am korligi;
- «ishlab chiqarish integratsiyasi» tushunchasi orqali sanoat, agrosanoat 
yoki ilmiy-ishlab chiqarish majmualari tushuniladi. «Fanlar integratsiyasi» 
deyilganda esa, bilimlar sintezining turli shakllari, tushuniladi.
U m u m an , ilmiy adabiyotlarda «integratsiya» tushunchasiga quyi- 
dagicha t a ’rif berilgan «integratsiya - bu ayrim tarkibiy qism la m in g
yangi xossa hosil qilib. bir butun birlashish jarayonidir». P edagog olim 
V.P. K uz m in n in g xulosasiga k o'ra, integratsiya - tizimli y ondashuvdan
283

---

iboratdir. Chunki « t i z i m » - b i r butunningobyektivshakli, «integratsiya» 
esa, ayrim qismlarning birlashish m exanizm i va natijasidir.
Biz, «integratsiya» tushunchasiga berilgan turli xii izohlarni um um - 
lashtirgan holda, bu jarayonni u yoki bu fanning ularni unifikatsiyalar 
va majmualashtirishga olib keladigan tarkibiy qism larning yagona 
dunyoqarash m antiqiy-m etodologik o 'z a ro t a ’siri jarayoni deb biiamiz.
O 'r g a n ib chiqqan ilmiy tadq iq o tla rim iz d a «integratsiyalash, in­
tegratsiyalash ja r a y o n i» tushunchasi bilan bir q atorda » differen- 
siyalash, differensivalash j a ra y o n i» tu shunchasi ham uchraydi. In­
tegratsiyalash va differensiyalash ja ra y o n i inson tafa k k u rin in g ikki 
jihati b o 'lib , b ir t o m o n d a n , olam - y a g o n a butunlik sifatida, ikkinchi
ч
to m o n d a n c h u q u r aniq q o n u niyatlar v a sifatiy o ‘ziga xos turli xil 
tarkiblar tizim lar sifatida n am o y o n boMadi. B u ikkita j a r a y o n bir- 
birini d ialektik taqozo qiladi, to"Idiradi va biri ikkinchisi orqali n a ­
m o y o n b o ‘ladi.
K o 'p c h ilik falsafa sohasidagi tadqiqot ishlarida integratsiya va 
differensatsiya jara y o n larin in g o 'z a ro m unosabati o 'z g a r m a s va 
q o ‘z g ‘alm as em asligi t a ’kidlanadi.
Ilmiy bilimlar taraqqiyotining turli bosqichlarida bu ja ra y o n la rd a n
bittasi ikkinchisidan m a ’lum vaqt m ob ay n id a ustunlik qilishi m um kin. 
F an-texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida, integratsiya jara y o n i 
differensatsiya ja ra y o n ig a nisbatan ustunlik qilm oqda. Shubhasiz, 
ilmiy bilim lar differensatsiyasi fan-texnika taraqqiyotida m a ’lum 
ah am iyatga ega, a m m o u hal qiluvchi aham iyat kasb etm aydi. Bu 
vazifani ilmiy b ilim lar integratsiyasi ja ra y o n i bajaradi.
I.T. Frolov fikricha - «integratsiyalash g ‘oyasi fan va texnika 
taraqqiyotidagi asosiy yo^nalishdir».
Flozirgi ku n d a fanlar t a ’limining, ju m la d a n , kasb t a ’limining 
ilmiy tadqiqot ishlari bilan integratsiyasi m u a m m o s ig a e ’tibor ortib 
borm oqaa. Bu holat o 'z navbatida tabiat va ja m iy a t taraqqiyoti 
m u am m o la rin in g m ajm u a v iy xarakterda ekanligini isbotlam oqda, 
y a ’ni ularning yechim i bir qancha fanlarning yutuqlarini am alda 
t a ’lim ja ra y o n id a q o 'lla sh bilan b o g ‘liqdir.
284

---

H ozirgi dav rd a ta'lim n in g , ju m la d a n , kasb t a 'lim in in g ilmiy 
tadqiqot ishlari bilan integratsiyasining yangi z a m o n a v iy turi bi- 
lishning u m u m iy ilmiy shakllari va vositalari paydo b o 'lish i bilan 
bog'liq. F an-tex n ik a taraqqiyotining hozirgi bosqichida, ularning 
shakllanish m anbalari kasb ta 'lim id a o 'r g a n ilu v c h i tabiiy, texnik, 
p edagogik, usulik. g um anitar va boshqa fanlar orqali o 'z la s h tirib
olinuvchi u m u m iy ilmiylik tusini beruvchi tu s h u n c h a la r hisoblanadi. 
Zero, ta 'lim n in g , ju m la d a n , kasb t a ’limining ilmiy ta d q iq o t ishlari 
bilan integratsiyasi k o 'p tushunchalarga u m u m iy ilmiy tus berish va 
uni shakllantirish asosida n am oyon b o 'lm o q d a .
T a’lim tizimining ilmiy tadqiqotlar va ishlab chiqarish bilan in- 
tegratsiyalashuvini rivoj lantirish quyidagilar asosida am alga oshiriladi:
- o 'q u v - is h la b chiqarish m ajm ualarini (m arkazlarini) tashkil 
etish v a ulardagi t a ’lim-tarbiya jarayonlarini rivojlantirish, z a m o n a ­
viy uskunalar, ap paratlar va asboblar bilan j ih o z la sh b o ‘yich a ilmiy 
ta d qiqotla r olib borish;
- ilmiy tadqiqotlar olib borish, kadrlar tayyorlash va birgalikdagi 
ilm iy-texnologik y e c h im la r topishda k o rx o n a la rn in g ishlab chiqarish 
salohiyatidan sam arali foydalanish;
- ilmiy tadqiqotlar o 'tk az ish orqali bevosita ishlab chiqarishga 
k adrlar tayyorlash qo'llab -q u v v a tlsh ;
- kasb ta'lim i asosida tayyorlangan k a d rla rning i lg 'o r tex n o lo g iy a 
sohasida m alakasi bevosita ishlab chiq arish d a m u n ta z a m ravishda 
oshirib borish va tadqiq qilish.