Касбий қайта тайѐрлаш йўналиши: Мактабгача таълим муассасалари

Болалар нутқини ўстириш ва саводга тайѐргарлик. 
Нутқ ўстириш ва 
саводга тайѐрлаш мини муҳитига М. Монтессори ва бошқаларнинг нутқ 
ўстириш бўйича машғулотлар ўтказишнинг турли услубларини қўйиш мумкин. 
Ҳозир мактабгача ѐшдаги болаларни ўқишга ўргатиш тўғрисида мунозаралар 
ўтказишаяпти. Амалиѐт шуни кўрсатадики, тарбиячи методик жиҳатдан ишни 
тўғри ташкил этиши лозим. Тўғри ташкил этилган ўйин фаолияти орқали 
болалар ҳарфлар билан ўйнашади, ўқишга ўрганишади, сўзлар ѐзилган турли 
туман карточкалардан, йирик босма шрифтлар, чиройли расмлардан 
фойдаланишади. 
М.Монтессорининг шиори – «Менга ўзим бажаришим учун ѐрдам бер, мен 
ўзим бажараман». Тарбиячи доим меҳрибон, сабр-тоқатли, болани тўғри йўлга 

---

72 
йўналтириши, ўзининг шахсий намунаси билан нима қилиш ва қандай қилиш 
лозимлигини кўрсатиши лозим. У бу ерда устоз эмас, балки воқеаларнинг 
қатнашчиси сифатида иштирок этади: фақат болаларни қизиқтира олиши 
лозим. Ўзаро бир-бирини тушуниш, англаш ва муҳаббат туйғуси асосида 
мулоқот олиб борилади. Табассум, имо-ишора билан кичкинтойни қўллаб 
қувватлаб туради, кўпроқ уни мақтайди. Тарбиячининг ички дунѐси билан 
кичкинтойнинг ички туйғуси ўртасида мустаҳкам ўзаро боғлиқлик мавжуд, 
тарбиячининг маданият даражаси қанчалик юқори бўлса, боланинг маданият 
даражаси шунчалик юқори бўлади. Бундай жараѐн даврида тарбиячи ҳам, бола 
ҳам шаклланади, бу эса ҳамма учун ҳиссий қулайлик яратади, шунингдек, ота-
оналарни ҳам ижод қилишга уўналтиради. Ижодий ривожлантирувчи 
муҳитнинг 
самараси 
кичкинтойнинг 
умумий 
тараққиѐтига, 
ижодий 
тафаккурига, мустақиллигига таъсир кўрсатувчи шарт-шароитгагина боғлиқ 
эмас, балки тарбиячининг бола билан бўладиган мулоқотига, вазиятга, 
бериладиган топшириқларга, уларни бериш усулларига ҳам болиқ. Болаларга 
таълим-тарбия бериш бир тартибда ўтмайди. Тарбиячи болаларнинг тараққий 
этиш динамикасини кузатиб бориши, лозим бўлса, ѐрдам кўрсатиши лозим. 
Аммо бунда боланинг психикасига нисбатан ютуқлари даражаси дастур 
талаблари билан солиштирилмайди. Тажрибалар шуни кўрсатадики, юқорида 
кўрсатилган шарт-шароитларда психикаси соғлом бола сезиларли даражада 
анъанавий давлат таълим стандартларидан ўзиб кетади, ривожланишида 
нуқсони бўлган болалар эса ўз ѐшларига мос етарлича билим ва малакалар 
оладилар. Юқори даражада олинадиган билимлар даражаси ҳар бир боланинг 
индивидуал имкониятларига боғлиқ. Ижодий–ривожлантирувчи муҳитни тўғри 
ташкил этиш бола шахсининг ҳар томонлама етуклиги: мустақил, мақсадга 
интилувчан, 
ишни 
тўғри 
режалаштира 
олиш 
қобилиятларини 
такомиллаштиради. Бундай вазият болани тўғри англаб ҳаракат қилишга 
ўргатади. Тарбиячилар болаларнинг ўхшамайдиган хислатларини қадрлашлари, 
ўзига хос индивидуал бўлишларини ҳурмат қилишлари лозим. 
Тарбиячилар! Болани мажбурламанг, боланинг эркин фаолият юритиши 
учун имконият яратиб беринг. Энг асосийси, ҳамма нарса бола учун қизиқарли 
бўлиши лозим.
1. Эшитиш ва тушуниш малакасини шакллантириш. 
1. Импрессив мулоқотчанлик; 
2. Нутқ малакаси. Экспрессив мулоқотчанлик. 
2. Ўқиш ва саводга тайѐргарлик кўриш. 
1. Китобнинг қадр-қимматини тушуниш; 
2. Ўқиш ва савод малакаларини эгаллаш. 
Бу йўналишда болаларнинг нутқи ва уларда шаклланаѐтган ўқиш ва ѐзиш 
малакалари орқали мулоқот қилишнинг белгилари ривожланади. 
Катталар билан мулоқотда бола: 

Катталар билан мулоқотга кириша олади; 

---

73 

Катталарнинг саволларига жавоб бера ола олади; 

Ўз фикрини катталарга баѐн қила олади; 

Диалогик нутқдан фойдаланиб суҳбатлаша олади; 

Истагини сўз билан ифодалай олади; 

Катталардан сўз орқали ѐрдам сўрайди; 

Оиласи ва танишлари тўғрисида ҳикоя қилиб бера олади: 

Катталар билан бошқа мавзуларда ҳам сўзлаша олади; 

Одоб билан мулоқотга кириша олади; 

Муомалада нутқ ва имо-ишораларни қўллай олади; 

Катталар билан мулоқот қилишда таниш қонун-қоидаларга риоя қилади; 

Катталарга мурожаат қилишнинг турли усулларидан фойдаланади; 

Нотаниш катталар билан мулоқотга кириша олади. 

Тенгдошлари билан мулоқотда: 

Тенгдошлари билан ѐнма-ѐн ўйнай олади; 

Тенгдошлари билан мулоқотга кириша олади; 

Тенгдошлари билан саломлаша олади; 

Тенгдошларини исми билан чақиради; 

Олган таассуротларини бошқа болалар билан ўртоқлаша олади; 

Тенгдошлари билан ўйин қоидаларини биргаликда келишиб олади 

Тенгдошлари билан мулоқотда ўз фикрини айта олади; 

Тенгдошлари билан юзага келган низоларни бартараф эта олади; 

Тенгдошини сўз орқали баҳолай олади; 

Тенгдошига оддий таклифлар, илтимослар билан мурожаат қилади; 

Ўйин давомида тенгдошига шерик сифатида қарайди; 

Тенгдошлари билан мулоқотда диалогик нутқдан фойдаланади. 
МАШҒУЛОТ 
Мавзу: «О о» ҳарфлари билан таништириш.