Kasb tanlashga

t a’ííf:
ni'iktabi Ustaviga, «U m um iy ta ’lim m aktablari o ‘quv- 
chitariiiri!-: ijtimoiy foydali, u nu m li m eh natin i tashkil etish 
to ‘g ‘risida»gi N izom ga, «U m um iy ta ’lim m ak tab larin in g baza 
korxonalari to ‘g‘risida»gi N izom ga, «Ferm erlik xo‘jalik o ‘quvchi-
132

---

lar ishlab chiqarish brigadasi to ‘g‘iisida»gi N izom ga muvofiq 
lashkil etiladi.
M aktablararo m arkazga baza korxonalar bilan ham korlikda 
ishlab chiqarish m uhitidagi m aktablarga o ‘quvchilarning o ‘quv 
ustaxonalardagi ijtimoiy, foydali, unu m li m eh n atin i tashkil etish ­
da yordam lashishga ruxsat beriladi. M aktablararo m arkazning 
o‘quv sexlarida, uchastkalarida, xonalari va laboratoriyalarida 
5—9 -sin f o ‘quvchilarining ijtimoiy foydali, unum li m ehnati ham
uyushtirilishi m um kin.
M aktablararo m arkazlar orqali kordinatsiyalash, m uvofiq- 
iashtirish va birlashtirish m eto d larin i q o ‘llab, 5—7 -sin f o ‘quv- 
ch ilarin in g ijtim oiy foydali, un um li m e h n atd a yuqori sinflardagi 
o ‘quvchilar bilan birligi va o ‘zaro bog‘!iqligini am alga oshirish 
nazarda tutilgan. A na shu tariq a m ak tab lararo m ark azlarn in g
rahbarlari sanoat va agrosanoat yo‘nalishidagi baza korxonalari 
bilan sh artn o m alar tu zishd a kichik yoshli o ‘quv ch ilarn ing ham 
ijtimoiy foydali, unu m li m eh n atd a qatn ash ish im koniyatlarini 
hisobga olishlari kerak. 5—7 -sin f o ‘quvchilari o ‘quv dasturiga 
muvofiq sodda texnologik operatsiyalarni bajarishlari ko'zda tu - 
tilishi, yuqori sin flarn in g o ‘quvchilariga esa tayyorlanayotgan 
b u y u m larn i tugatish, pardozlash, kom plektlash va ularni baza 
korxona b u y urtm ach ilarig a jo ‘natish kabi ishlarni topshirish 
lozim .
M aktablar va m aktablararo texnik m ark azlarnin g pedagogik 
faoliyatida 
0
‘quvchilarning ijtimoiy foydali, unum li m ehnati 
ta ’lim i-tarbiya jaray o n in ing tarkibiy qism i, o ‘quvchilarni zam o ­
naviy tarbiyalash va h ar tom o n lam a kam ol to p tirish n in g eng 
m uhim vositasi ekanligini n azarda tutish kerak. Bu m ehn atnin g 
asosiy vazifalari quyidagilardan iborat;
— m ehnatga ongli ehtiyojni, m ehnat ahliga hurm at hissini ij­
tim oiy boyliklarga va ona tabiatga ehtiyotkorlik ham da tejam kor­
lik m unosabatini shakllantirish, kollektivizm , m ehnat va ishlab 
chiqarish intizom i ru hida tarbiyalash;
— zam onaviy ishlab chiqarish asoslari bilan tan ishtirish , xalq 
h o ‘jaligi kasblariga qiziqishni tarbiyalash, m ehnat va kasbiy 
ta ’lim , um u m ta’lim tayyorgarlik jarayonida o ‘zlashtirilgan bilim , 
ko 'n ik m a va m alakalarini m ustahkam lash;
— iqtisodiy tarbiyalash, ishlab chiqarishni rejalashtirish, 
m ehnat unum dorligi, m ahsulotning tan n arx i va sifati, xo‘jalik
133

---

hisobi, m ehnatni hisobga olish va m e’yorlash, ish haqi, brigada 
haqidagi tushunchalarni hosil qilish;
-- korxonalarga, ferm erlik xo‘jaligi va xalq xo‘jaligining boshqa 
tashkilotlariga ishlab chiqarish to p shiriqlarini bajarishda iloji b o ­
richa yordaralashish.
U m um ta’lim m aktabini isloh qilish m unosabati bilan vujudga 
keladigan vazifalar m aktab va ishlab chiqarish korxonasiga o ‘za- 
ro ham korlik masalasiga sifat jih a tid an yangicha yondashishni 
taqazo etadi. Ilgari ishlab chiqarish korxonasi m aktabga asosan 
moddiy yordam bergan b o is a , endi un in g roli beqiyos ortm oqda. 
Ishlab chiqarish korxonasi m aktabga yosh avlodning m ehnat ta r­
biyasini amalga oshirishda ko‘m aklashuvi lozim. M aktab tajri­
basi ana shu ko‘m aksiz m azkur vazifani hal qilish qiyinligini 
ko‘rsatm oqda.
H am korlik to ‘g‘risida har yili tu z ilad ig an sh artn o m a u m u m ­
t a ’lim m aktabi bilan k o rx o n an in g o ‘zaro m unosabati uchun 
asos hisoblanadi. K orxona m aktabg a o ‘q u v ch ilarn in g m ehnat 
tarbiyasida, kasb tan lash ish larida, sh u n in g d ek , m ak tab n in g
m od diy-tex nik bazasini m u sta h k am lash va kengaytirishda yor­
dam berish m ajb u riy atin i o ‘z zim m asig a o lishi ho m iy lik ta rz i­
da bajariladi.
M aktablar baza korxonalar uchun m uayyan m ahsulotlar 
chiqarish bilan cheklanm ay, ularga korxonaning turli tadbirlarini 
o ‘tkazish uchun binolarini taqdim etadilar, shanbaliklarda yor­
dam beradilar, korxona kollektivi bilan birga saylovlar va boshqa 
ommaviy-siyosiy 
kom paniyalarda 
qatnashadilar. 
Korxonaga 
o ta-o n alar o ‘rtasida pedagogik tashviqot ishlarini olib borishda 
ko‘m aklashadi. U m um iy shartnom aga muvofiq zavod sexlari va 
brigadalari bilan komolot guruh lari va sinflari o‘rtasida turli xil 
m usobaqa yuzasidan sh artn o m alar tuziladi. Tajriba ana shunday 
«muqobil raportlar» bolalarning o ‘qish va m ehnatga m unosabat­
larida ju d a katta ijobiy ta ’sir etishini ko‘rsatm oqda.
0 ‘quvchilarning ijtimoiy foydali va ishlab chiq arish 'm eh n atin i 
tashkil etishda u m u m ta’lim m ak tab in in g m ehnat ta ’lim i darslari
1—9 -sin f o ‘quvchilarining m ehnat va kasbiy ta ’lim i ham da ta r­
biyasi m azm u n in in g asosiy qismi ekaniga alohida e ’tibor berish 
kerak.
Ijtim oiy-foydali, unum li m eh n at u ch u n ajratilgan soatlarga 
m ehnat va kasbiy ta ’lim uchun ko‘zda tu tilgan soatlarni ham
134

---

qo'shish lozim . B unda ana shu ta ’lim ga 1—7-sinflarda h aftada
2 so atdan, 8—9 -sin flard a 1 soatdan, ajratilishi hisobga olinishi 
kerak. 0 ‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishlari 8-sinfdan boshlab 
am alga oshiriladi. 0 ‘quv rejada m ajburiy ijtim oiy foydali m ehnat 
uchun haftasiga 2—4 -sin flard a 1 so atdan, 5—7 -sinfíard a 2 soat­
d an, 8—9 -sin flard a 3 soatdan ajratish ko‘zda tutiladi. A m aliy va 
nazariy t a ’lim vaqtlarining nisbati o ‘quv d asturlarda belgilana­
di. B u ndan tashqari, h a r yili 5—7 -sin flard a 3 soatdan 10 kun, 
8—9 -sin flard a 4 soatdan 16 kun o ‘qu vchilarning m ehnat am ali­
yoti o ‘tkaziladi.
A m aliyotni o ‘tkazish m uddati, joyi va tartib i u m u m ta’lim
m ak tab larin in g m ahalliy sharoitlariga qarab belgilanadi. Shu­
ningdek, o ‘quvchilar ta ’til davrida m eh n atg a qo‘sh iladigan va- 
ta n p arv arlik harak atida dadil q atnashib, tu rli m eh nat birlash­
m alari tarkibida turli barkam ollik ishlarida ixtiyoriy ravishda 
ishlaydilar. 0 ‘quvchilarga am aldagi q o n u n la rd a belgilangan ta r­
tibda vaqtincha ishga k irish huquqi ham beriladi. T a’til paytida 
ku nd alik ish vaqtida 2—4 -s in f o ‘quvchilari u ch u n 2 soat, 5—7- 
s in f o ‘quvchilari uchun 3 soatgacha, 8—9 -s in f o ‘quvchilari uchun 
4 soatgacha, b o ‘lishi kerak.
8—9 -s in f o ‘quvchilarining ijtim oiy foydali, unum li m ehnati 
obyektlarni to ‘g‘ri rejalashtirishda u la rn in g kasbiy tayyorgarligi 
uchun qulay sharoit yaratadi, m aktablarga 1—7 -sin f o ‘quvchilari 
m eh n atin i tashkil etishda, u larning m eh n at tarbiyasi va ta ’lim ini 
am alga oshirishda asbob-uskunalar, m oslam alar, inventariar, 
m aterial va hokazolarni ajratish, m utaxassislar, ishchilarni yu- 
borish bilan katta yordam ko‘rsatadi. S huning uchun, tajribada 
ko‘rinayotganidek, b a’zan m ak tablararo m arkazlar ishlab ch iq a­
rish obyektlarida o ‘rta sinflardagi o‘quvchilarning im koniyatlari- 
dan foydalanish m um kin. C hunki u lar sanoat korxonalarining 
ishlab chiqarish buyurtm alarin i muvaffaqiyatli bajara oladilar. Bu 
ishning m aqsadga muvofiqligi va m u h im lig in i hisobga olib uzoq 
va h a r to m on lam a tayyorlanish, o ‘rta zveno o ‘quvchilarining 
ishlab chiqarish m eh natin i um um iy ta ’lim m ak tabiarida ham , 
m ak tablararo m arkazlarda ham tashkil etish lozim . A na shu 
m asala buyurtm alarini o‘rta sinflardagi o ‘quvchilar bajaradigan 
baza korxonalarining rahbarlari bilan turli d oiralarda, ju m lad an , 
o ‘quvchilar va o ta -o n alarn in g m ajlislarida ham o ld indan batafsil 
m u hokam a qilish zarur.
135

---

B ajariladigan ishlar o ‘quv d a stu rin in g talablariga m uvofiq 
b o ‘lishi, b u y u m larn i tayyorlash o ‘rta sin fla rn in g o 'qu vch ilari 
uchun qiyinlik qilm asligi kerak. A na shu shartlarga rioya q il­
m aslik m aktabni sanoat k orx onasining q o 'sh im ch a b ir qism iga 
aylantirib qo'yishi yoki b u yu m n i tayyorlash h ad d an ta sh q a ­
ri m urakk ab boMsa, ishlab chiqarish m eh n ati barbod b o 'lish i 
m um kin.
Baza korxonalar m ak tab da o ‘quv-ishlab chiqarish ustaxona­
lari tashkil qilishlari va bu ustaxonalarda slesarlik, m exanika, 
yog‘o chni ishlash, elektrom ontaj, tikuvchilik uchastkalari b o ‘lishi, 
shuningdek, m aktab kasb tanlash xonasini jih ozlanishiga e ’tibor 
qaratishi zarur.
U staxonalarni jihozlashda xavfsizlik texnikasi, ishlab ch iq a­
rish sanitariyasi va sanoat estetikasi talablariga alohida aham iyat 
berish kerak.
0 ‘quvchilar tayyorlaydigan buyu m larnin g ko‘pi xalq iste’mol 
m ollari b o ‘lgani uchun u la rn i ishlab chiqarishga m uayyan reja 
belgilanadi va bunday buyum larni tayyorlash faqat darslarda 
em as, balki darsdan tashqari vaqtlarda ham am alga oshirilishi 
kerak. A na shu m aqsadda asosan o ‘rta sinflardagi o ‘quvchilardan 
iborat bir n echta doim iy ishlab chiqarish zvenolarini tashkil 
etilishi va u larn in g ishi m axsus tuzilgan grafik b o ‘yicha yo‘lga 
qo‘yilishi lozim.
Tayyorlangan m ahsulo t m ak tab lararo texnik m ark azn in g va 
korxonadagi tex n ik nazo rat b o ‘lim in in g vakillari to m o n id an q a ­
bul q ilinadi. Bu esa baza k o rx o n an in g b u y u rtm alari b rak larsiz 
va e ’tirozsiz b ajarilish in i ta ’m inlaydi. 0 ‘quvchilar ishlab topgan 
pul m ak tab hisobiga o ‘tkaziladi. A na shu m ablag‘d an eng yax­
shi n am u n a ko‘rsatgan o ‘quvchilarga q im m atli sovg‘alar o lin adi, 
ishlab chiqarish o lry ad larin in g a ’zolari yakka ta rtib d a ish haqi 
oladilar. B rigadir o ‘qituvchi bilan birga h a r b ir o ‘quvchi m e h n at­
da qay darajada q atn ash g a n in i ifodalaydigan tabelni y uritad i.
0 ‘rta va yuqori sinflardagi o ‘quvchilar ijtim oiy foÿdali, ishlab 
chiqarish m e h n atin in g asosiy yo‘nalishi sanoat, qishloq xo‘jaligi 
va xizm at ko‘rsatish sohalaridagi ishlardir. 0 ‘quvchilar m e h n a ti­
ning boshqa yo‘na!ish larin i ham u n u tm aslik kerak. Quyi va o ‘rta 
sinflardagi o ‘qu v ch ilarn in g m aktab n i o b o d o n lash tirish , tabiatn i 
m uhofaza qilish va ik k ilam ch i xom ashyolar yig‘ish kabi ish la rn i 
bajarishi m aqsadga m uvofiqdir.
136

---

0 ‘quvchilarning ijtim oiy foydali ishlab chiqarish m e h n atin in g
a n iq m a zm u n in i ho k im iyatlar yoki u lar bilan kelishilgan holda 
i xalq m aorifi organlari, korxona va m aktab rahbarlari belgilaydi. 
B unda kasbiy ta iim dasturi, m ahalliy sharoitlar, korxonalar h a m ­
da m ak tablarning ehtiyojlari hisobga olinishi, o‘quvchilar m e h n a­
tin i m uhofóza qilish qoidalari va m e ’yorlariga jiddiy rioya etilishi 
kerak.
0 ‘quvchilar m eh n atin in g ta shkiliy shakllari h a r xil bo‘lishi 
m u m k in , lekin ular ish n in g m azm uni va hajm iga, doim iyligi 
yoki vaqtinchaligiga, o ‘qu vch ilarnin g yoshiga qarab belgilanadi. 
B ulardan eng asosiysi o ‘quv ch ilarn ing
ishlab chiqarish briga­
das!, o ‘rm on xo'jaligi, m e h n at va dam olish lageri, yuqori sin f 
o ‘quvchilarlning m ehnat otryadi va boshqa m ehnat birlashm alari, 
m ak tab lararo m arkaziy korxonaning o ‘quv sexidagi va m aktab 
ustaxonasidagi doim iy yoki vaqtinchalik, bir xil yoshli yoki turli 
yoshdagi o‘quvchilardan iborat b o ‘lishi m um kin.
0 ‘quvchilar uchun m e ’yorlar ularn in g yoshi, jinsi, ish sh a­
roitiga qarab va m editsina xodim lari bilan kelishib belgilanadi.
Xalq xo‘jaligida o ‘quvchllar m ehn atini hisobga olish va ularga 
h aq berish, rahbarlik qiluvchi pedagogik kollektivlar m ehnatiga 
h aq to ‘lash belgilangan ta rtib d a am alga oshiriladi.
0 ‘quvchilar m eh n atin i hisobga olishda m aktablarning, m ak­
tab lararo m ark azlarning xodim lari, shuningdek, 
0
‘quvchilar, 
brigadirlar va zveno boshliqlari h am ishtirok etadilar. 0 ‘quvchilar 
ijtim oiy foydali 
m eh natd a qanday ishtirok etgani, ularning 
o ‘qishga va ijtimoiy foydali m ehnatga havasini baholashda, sh u ­
ningdek, yuqori sinfni bitiruvchilarga tegishli belgilar berishda 
alb atta hisobga o linishi kerak.
Ijtimoiy-foydali, ishlab ch iq arish m eh n atin in g pedagogik ro ­
lini oshirish uchun h ar bir o ‘quvchiga «M ehnat daftarchasi» joriy 
etish m aqsadga muvofiqdir.
ijtim oiy-foydali, ishlab chiqarish m eh n atin in g ayrim ta sh ­
kiliy-m etodik va sotsial-iqtisodiy m asalalariga e ’tiborni kuchay- 
tirish uchun o ‘quvchining m eh n at daftarchasida quydagi m axsus 
b o ‘lim lar ajratiladi:
— o ‘quvchilar korxonalarda bajargan m ehnat obyektlari;
— baza korxona uch u n m aktab larning va m aktablararo m ar- 
kazn in g o ‘quv ustaxonalarida bajarilgan ishlari;
— k asb -hu nar kollej ustaxonalarida tayyorlangan m ahsulot;
137

---

— m aktablar va m aktablararo texnik ijodiyot m arkazlari ehti- 
yoji uchun u larn in g o‘quv ustaxonalari va sexlarida bajarilgan 
ishlar; 
!
— m ehnat va dam olish lagerida bajarilgan ishlar;