Kasb tanlashga

3 .5 . Ijtim oiy-foydali unumli m ehnatni tashkil qilish m etodlari
Reja:
1. Ijtim oiy-foydali unum li m ehnat bilan ijtim oiy foydali m eh ­
natning farqi.
2. Ijtim oiy-foydali va unum li m eh n atn in g ta ’lim -tarbiya, kasb 
tanlash sam arasini ko‘tarishga qaratilgan shartnom alar,
Tayanch iboralar: ijtimoiy foydali m eh n at, ijtimoiy foydali 
unum li m eh nat, kasbiy faoliyat, chuqurlashgan ham da kengay- 
tirilgan bilim , ko‘nik m a, m alaka, m eh n at, m ehnat tarbiyasi, kasb­
ni tanlash, kasb-hunarga yo'naltirish, kasbga m oslashish, kasb 
sohasidagi tarm oqlar, kasb iqtisodiyoti, ijtimoiy kasb, m a’naviy 
kasb, kasb psixologiyasi.
1. 
Ijtimoiy-foydali unumli m ehnat bilan ijtimoiy foydali m ehnat­
ning farqi. M ehnat ta ’lim i darslarida 
0
‘quvchilarni m ehnat qilish 
ham da m azk u r m ehnatni ijtimoiy va unum li holatga keltirish, 
unda mavjud bo‘lgan kasblarga xos m a’ium otlar bilan tan ish ti­
rish, aniq kasbni tanlashga yo‘naltirish, tan lag an kasbiga m os- 
lashtirish ham da boshqa ta ’lim -tarbiya texnologiyasi asoslariga 
xos to ‘xtam ga kelib, tanlagan kasbini kasb -h u n ar kollejlarida yosh
129

---

mutaxassis darajasida egallashni m aqsadga aylantirish m u h im
vazifalardan biridir. U lardan birini bajarish uchun, qayd etilgan 
iiar bir bosqichlarga ijodiy yondashish lozim. Bunga eng avvalo 
o ‘quvchilarning ijtimoiy foydali m eh n atin i «unumli» darajaga 
ko'tarish m uhim dir. Bu borada ta ’kidlash lozim ki, o ‘quvchilar 
bajarayotgan ish natijasi: o ‘zi, sin f va m aktab m anfaatini ko‘zlagan 
bo‘lishi kerak. M azkur ishga sarflangan m ehnat, vaqt bekorga 
ketgan emas, U ndan k im d ir foydalanadi, qayerdadir ishlatiladi, 
n im adir tayyorlanadi va hokazo. Bunday ishlar natijasi «ijtimoiy 
foydali» holatini anglatadi. Bu birinch id an, m ehnat ta iim id a
o‘quvchilar bajarayotgan «ish», tayyorlanayotgan har bir «buyum» 
yoki m ahsulot foydali b o iish i zarur. Bunday m ehnatdan h ar b ir 
ishtirok etgan o ‘quvchi, sinf, m aktab u yoki bu m a’noda rnanfaat- 
dor b o iish i lozim . Shundagina «foydali m ehnat» ijtimoiy xarak- 
terga ega b o iib «ijtimoiy foydali m ehnat»ga ayianadi.
Ikk in chid an, ijtim oiy foydali m ehnat jarayonida o ‘quvchilar 
bajarayotgan «ish», tayyorlanayotgan «buyum», m ahsulotlarga 
sarflanayotgan «vaqt» alohida inobatga olinishi zarur. C hunki 
har bir buyum , ish, m ahsulot m a iu m vaqtda bajarilishi lozim . 
Unda m a’lum b o ia d ik i, ayrim o'quvchilar belgilangan «vaqt»da 
ko‘p ishni bajaradilar, ayrim lari belgilangan ijtimoiy m ehn atd an
unum li foydalanishni o ‘rganadilar, ayrim larn in g m ehnati u n u m - 
siz holatda o ‘tadi.
U chinchidan, o ‘quvchilarning ham «ijtimoiy foydali» m ehnati 
ham da «unum li» m ehnatlari Jarayonida, ular bajarayotgan m u m ­
kin qadar «boyitilgan», «chuqurlash»gan ham da kengaytirilgan 
bilim , k o iiik m a , m alakalari keyingi kasbiy faoliyatlarida m uhim
ornillardan biri b o iib hisoblanadi.
Ijtimoiy-foydali va unum li m ehnat haqida bildirilgan fikrlar- 
dan xulosa qilib shuni aytish joizki, nafaqat m azkur yo‘nalishlar 
bo‘yicha texnika va texnologiya yuzasidan zam onaviy bilim olish, 
ko'nikm a hosil qilish, m alakani shakllantirish, o‘quvchilardan 
tanlagan kasbiga xos mavjud soha, tarm o q, korxona, o ‘quv y u rt­
lari, ish Joyi va boshqa talab etiladigan ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, 
m anaviy-nia’rifiy z a ru r axborotlar bilan boyitish, kengaytirish, 
chuqurlashtirishga qaratilgan tad birlar o ‘tkazish lozim. B unday 
am alga oshirilgan ishlar va tadbirlar kasbiy-texnologik ham da 
maxsus b ilim lar shakllanishiga qaratilgan: m aterialshunoslik, a s ­
bob-uskunalar, stanok-m ashinalar, texnik-texnologik asoslar, ish-
130

---

lab ch iq arish n i o ‘zlashtirishda lozim b o ‘lgan axborotlar ijtimoiy 
foydali, u n um li m ehn at jaray o n lari m a zm u n in i zam onlashtiradi 
va boyitadi.
Shu o m illard an biri o ‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishdir.
S hunday qilib «ijtimoiy foydali» h am da «unum li m ehnat» ne- 
gizlaridan; qilinadigan «m ehnat», «m ehnat tarbiyasi», «kasb», 
«kasbni tanlash», «kasbga yo‘naltirish», «kasb-hunarga yo‘nalti- 
rish», «kasbga moslashish», ta n lan g an «kasbga moslashish», ta n ­
langan kasb «ish joyi», «ish jarayoni», «ish sharoiti», tanlagan kasb 
«sohasi», ta n lag an «kasb sohasidagi tarm oqlar», tanlagan «kasb 
soha va tarm o qlarig a xos korxonalar», «kasb m ehnati», «kasb 
m e h n a tin in g m azm uni», «kasb haqi», «m ehnat haqi» va shularga 
o ‘xshash so‘z va atam alar ko‘p ishlatiladi. S huning uchun «ijti­
moiy foydali m ehnat» va «unum li m ehnat» kabi m azkur «so‘z» va 
«atam alar» bir-biriga m oslashib m azm u n lari boyitiladi, kengay- 
tiriladi va chuqurlashtiriladi. Shuning uchun, m ehnat ta ’lim i va 
un in g negizida; kasb tanlash, kasbga m oslashish, kasb iqtisodi­
yoti, ijtim oiy kasb, m a’naviy kasb, kasb psixologiyasi h am d a kasb 
tu sh u n ch alari m azm u nlarin i a tro h ic h a o ‘zlashtirgan holatda fikr 
yuritad igan bo‘lsak, m ehnat ta ’lim i va un in g negizidagi kasb ta n ­
lash h o la tlarin i, ijtimoiy foydali h am da unum li m ehnatdagi tu ­
shunchalar, serm azm un va yakunlangan holatlari ravshan b o ‘ladi. 
Shunda m eh n at ta ’lim i, kasb tanlash jaray o n lari o ‘quvchilarning 
m ehnat qilish, kasb tanlashga tayyorgarligining tarkibiy qismi 
bo‘lib, u m um iy m aqsad, o‘qu vchilarning h ar to m o n lam a va gor- 
m onik kam ol topishi, kasbni to ‘g ‘ri tan lash i, xalq xo‘jaligida 
m ehnat qilishga axloqiy, psixologik va am aliy tayyorlanishiga asos 
soladi h am d a m aktab islohatiga ko‘ra joriy etilayotgan ijtimoiy 
foydali h am d a unum li m ehnat m ajburiy xarakterga ega, chunki 
m ehnat t a ’lim i ham da o ‘quvchilarni k asb -hunarga yo‘naltirish 
m ohiyati, aham iyati ham da tashkiliy shakllari va am aliy holatlari 
bir-birlari bilan uzviy b o g la n g a n . Shuningdek, um um iy ta ’lim 
m aktablaridagi ixtisoslashtirilgan m ehn at ta ’linii ham d a uning 
negizida tashkil etilayotgan chuqurlashgan m eh n at jarayoni, 
o ‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘n altirilish i, u la rn in g tayyorgarlik 
m ashg‘ulo tlarid a tan lang an kasb bo'yicha o ‘zlashtirilgan um u m ­
texnik, politexnik ishlab chiqarishga d o ir m eh n at ta ’lim i, kasb- 
hunarga yo‘naltirish am allarga xos b o ‘lishi, k o 'n ik m a ham da 
m alak alarini nuistahkam lashdir.
131

---

0 ‘tgan 
asarn in g
90-yillari 
o ‘rtalarid a 
qabul 
qilingan 
« 0 ‘qu vchilarning m ehnat ta ’lim i va kasb tan lash m aktablararo 
o ‘quv-ishlab chiqarish m arkazi haqida»gi N izom ga binoan m ak­
tab va ishlab chiqarish korxonasi, m aktab va h u n ar bilim y u rt­
lari h am da boshqa tashkilotlar ustaxonalarida baza korxonasining 
sexlari yoki boshqa bo ‘lim larida ijtim oiy foydali, unum li m ehnat 
top sh iriqlarida ijtimoiy foydali, unum li m ehnat topshiriqlari bi­
lan bog‘liq ishlarni bajarib kelm oqdalar. U lar quyidagilar:
— ijtimoiy foydali, unum li m eh n atn i rejalashtirishda berilgan 
m ehn at ta ’lim i yo‘nalishlariga rioya etishni ta ’m inlaydilar;
- korxonalar va m aktablararo texnik m arkaz m a’m uriyati 
u m u m ta ’lim m aktabin in g belgilangan tartib d a ishlab chiqil­
gan va tasdiqlangan o ‘quv reja, o ‘quv dasturlariga muvofiq 
o ‘quvchilarning ta ’lim i va unum li m eh n atin i tashkil etishni 
ta ’m inlaydilar.
0 ‘quvchilarning m aktab, m ak tablararo texnik m arkazdagi 
unum li m ehn ati ta ’lim profili bilan bevosita cham barchas bog‘liq 
bo‘lishi kerak.
M aktablararo texnik m arkazlarning sex va uchastkalari kor- 
xonalarning struk tu rali b o ‘lin m alari hisoblanadi va u larning 
ishlab chiqarish buyurtm alari h am da topshiriqlari erkin h o l­
da qabul qilingan sh artnom a asosida bajariladi. M aktablararo 
texnik m arkazlarda ana shu korxonalar bilan kelishilgan holda 
o ‘quvchilarning boshqa bu yu rtm alarn i bajarishlariga ham ruxsat 
beriladi. 0 ‘quvchilar m ehnatini yozgi ta ’til davrida ham asosan 
0
‘quvchilar brigadalari va boshqa m eh n at birlashm alari tarkibda 
tashkil qilish m um kin.
Q ishloq ferm er xo‘ja lik larin i o‘rganayotgan o‘quvchilar qoi­
da bo‘yicha ferm alarda, m ak tablarning o ‘quvchilar brigadalari 
tarkibida unum li m ehnatda qatnashadilar. 0 ‘quvchilar brigadala- 
n d a qishloq xo‘jaligi ishlarini bajarish uchun m ajburiy unum li 
m ehnatga ajratilgan vaqtdan foydalaniladi.
ïjiim oiy-foydali va m ajburiy h am d a unum li m ehnat « 0 ‘quv- 
Ctiiiarnmg m ehnat ta ’lim i va kasb tan lash m aktablararo o‘quv- 
ishlab chiqarish m arkazlari haqida»gi N izom ga, 0 ‘rta um um iy