Karimboyeva shohida +

hammayoqni ivitib yubordi. (A.Qah.^ 3. Vaqtida qor yog‘adi, vaqtida yomg‘ir. 
Bu gaplarda qo‘llanilgan ba’zan, goh (goho), vaqtida so‘zlarining vazifalari 
bog‘lovchilarga juda yaqin. 
Salima tez qaytdi. U yangi xabar olib keldi; Brigadada mehnat yaxshi 
uyushtirilmadi. Natijada hosil kam bo‘ldi; Azimboy ko‘p zulm o‘tkazdi.
Oqibatda xalqning sabr kosasi to‘ldi gaplaridagi u, natijada, oqibatda so‘zlari 
birinchi gapni ikkinchi gap bilan bog‘lab kelmoqda. Demak, u, natijada, oqibatda 
so‘zlari ham nisbiy bog‘lovchilar sirasiga kiritilsa to‘g‘ri bo‘ladi. Ikkinchi 

---

38
gapning mazmuni birinchi gapsiz aniq emas. Yordamchi so‘zlar nafaqat so‘zlarni, 
hatto gaplar va matn qismlarini ham bog‘lashga xizmat qiladi. 
 
2.3. O‘zbek tilida yuklamalar va uni o‘qitish masalalari
 
So‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no yuklash uchun qo‘llanadigan yordamchi 
so‘zlar turkumi o‘zbek tilida yuklama deb yuritiladi.
Yuklamalar ma’nolariga ko‘ra bir necha guruhga ajratiladi. Masalan: 
O‘zbek tilida: 1) so‘roq yuklamalari: -mi, -chi, -a (-ya); 
2) kuchaytiruv yuklamalari: axir, hatto (hattoki), -oq (-yoq), nahot (nahotki), 
tim, qoq, lim, liq, g‘irt, g‘arq, jiqqa;
3) ta’kid yuklamalari: -ku, -da, -ki, -u (-yu), ham;
4) ayiruv va chegaralov yuklamalari: -gina, faqat, yolg‘iz, bir; 
5) inkor yuklamalari: na;
6) gumon yuklamasi: -dir;
Yuklamalar so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no jilvasi berish uchun xizmat 
qiladi
39
. Demak, yuklamalarni aniqlashda kontekst alohida rol o‘ynaydi. Chunki 
biror so‘z yoki gapga ma’no jilvasi yuklashini kontekstsiz tasavvur qilib 
bo‘lmaydi. Shuning uchun yuklamalarning xususiyatlarini belgilashda, ularning 
turli ma’nolarini aniqlashda tekst yoki tekstning kichik birligi gap bilan bog‘liq 
holda tadqiq qilish kerak bo‘ladi va gapga ma’no jilvasi bersagina yuklamaga 
kiritish mumkin bo‘ladi. Yuklamalar, albatta, gapga u yoki bu tarzda ma’no jilvasi 
beradi. Ayniqsa, bunday xususiyat o‘zbek tilida juda kuchli. O‘zbek tilidagi 
mavjud yuklamalar presuppozitsiya anglata oladi. O‘zbek tilidagi ham, hatto, 
hattoki, nahot, nahotki, faqat, yolg‘iz, yakka, birgina, huddi, naq, na, xolos, yana, 
tag‘in, tugul, -da, -oq, -yoq, -ki, -kim, -chi, -a, -ya, -gina (-kina, -qina) kabi affiks
39
O‘zbek tili grammatikasi. –T, 1975. 575 b. 

---

39
yuklamalar alohida turli ma’nodagi presuppozitsiyaga ishora qila olishi bilan 
ajralib turadi.
Faqat yuklamasi ham yuklamasi singari ko‘p qo‘llanilmaydi. Lekin semantik 
strukturasida o‘ziga xos presuppozitsiyaga ishora qilishi bilan ajralib turadi. Bu 
yuklamaning talqini ko‘pgina lingvistik adabiyotlarda deyarli bir xil. Barcha 
lingvistik adabiyotlarda faqat yuklamasini ayiruv va chegaralov yuklamasi deb 
ataydilar
40
. Faqat A.N.Kononov modal so‘zlar qatorida talqin etadi