Karimboyeva shohida +

 
UCHINCHI BOB. YORDAMCHI SO‘ZLARNI O‘RGANISH 
YUZASIDAN TAVSIYALAR VA DARS ISHLANMALARI 
 
3.1. Mavzuni amaliyotga tatbiq etish bo‘yicha metodik tavsiyalar 
Yordamchi so‘z turkumlarini (ko‘makchi, bog‘lovchi) o‘rganishda quyidagi 
bilim, ko‘nikma va malakalar o‘quvchi ongiga singdirilishi kerak.
–
har bir yordamchi so‘zning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish; 
–
yordamchi so‘zlarning bir-biridan va mustaqil so‘zlardan farqini ajrata 
bilish; 
–
ularni og‘zaki va yozma nutqda to‘g‘ri, uslubiy jihatdan o‘rinli qo‘llay 
bilish.
Mustaqil so‘z turkumlaridan keyin kelib, ularni boshqa so‘zlarga tobelanish 
yo‘li bilan bog‘laydigan yordamchi so‘zlar ko‘makchilardir. Ko‘makchilar qaysi 
so‘zdan keyin kelsa, o‘sha so‘z bilan birgalikda bir savolga javob bo‘lib, bir xil 
gap bo‘lagi vazifasida keladi.
Bog‘lovchilar tubandagi grammatik xususiyatlari balan ko‘makchilardan farq 
qiladi: 
–
ko‘makchi gap tuzishda faol ishtirok etadi, u gapdan tushib qolsa, fikr 
anglashilmaydi. Bog‘lovchi tushirib qoldirilsa ham, gap ohangida o‘zgarish bo‘lsa 
ham, fikr anglashilaveradi; 
–
ko‘makchi, ot, olmosh, otlashgan so‘zlardan keyin ishlatiladi, bog‘lovchi 
esa barcha mustaqil so‘zlar: ot, sifat, son, fe’l, ravshlardan keyin kelaveradi; 
–
ko‘makchilar o‘zi bog‘langan so‘zning bosh, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish 
kelishiklarining birida bo‘lishini, ot ko‘makchilar esa barcha kelishik 
qo‘shimchalari bilan kelishini ham ko‘rish mumkin. Bog‘lovchilar kelishik 

---

43
qo‘shimchalarini olmaydi, o‘zi bog‘lanayotgan so‘zlarga qaysi kelishikda 
bo‘lishidan qat’iy nazar, o‘zaro bog‘lanavermaydi. 
Yuklamalarning gap yoki biror bo‘lagiga qo‘shimcha ma’no berishi haqida 
o‘quvchilar bilimini mustahkamlash maqsadida qiyoslash usulidan foydalanish 
yaxshi samara beradi. 
1. Siz biznikiga kelasiz. 
1. Siz biznikiga kelasizmi? 
2. Tog‘larda, yoz oylarida yomg‘ir 
yog‘adi. 
2. Tog‘larda, hatto yoz oylarida yomg‘ir 
yog‘adi. 
3. Sen kelishing bilan biz yo‘lga 
tushamiz. 
3. Sen kelishing bilanoq biz yo‘lga 
tushamiz. 
1-topshiriq. 
Ikkala ustundagi sodda darak va so‘roq gaplarni qiyoslab o‘qing. So‘z 
yuklamalari va qo‘shimcha ko‘rinishdagi yuklamalarni ajratib ko‘rsating. 
2-topshiriq. 
-mi yuklamasi gapga qanday qo‘shimcha ma’no berayotganini ayting. 
O‘quvchilar birinchi darak gapga – mi yuklamasi qo‘shilib, qo‘shimcha so‘roq 
ma’nosini hosil qilayotganligi, ikkinchi gapdagi hatto yuklamasi kuchaytiruv 
ma’nosini berishi, uchinchi gapdagi -oq yuklamasi ta’kidlash kabi qo‘shimcha 
ma’no kiritayotganligi haqida tushuncha hosil qiladilar. 
“Yordamchi so‘zlarning talaygina qismini o‘quvchi tayyor holda jamiyatdan 
olgan va, ham, bilan, chunki, shuning uchun, ammo, lekin kabi o‘nlab yordamchi 
so‘zlar borki, ularning ma’nosi ham, qo‘llanishi ham o‘quvchiga ma’lum. Ayni 
vaqtda shunday yordamchi so‘zlar borki, (mas: yo;... goh... goh; dam... dam....; 
ba’zan-ba’zan, goh-goh, balki )-ku, -da, -a, -ya va h.k. Ular o‘quvchining nutqiy 

---

44
faoliyatida kam qo‘llaniladi yoki deyarli qo‘llanilmaydi. Yordamchi so‘zlarni 
o‘rganishda o‘qituvchi oldida turgan asosiy vazifa o‘quvchilarni shunday so‘zlar 
olamiga olib kirishdir. O‘quvchi nutqida kam qo‘llaniladigan yoki uchramaydigan 
yordamchi so‘zlarni ularning “shaxsiy mulki”ga aylantirish til hodisalarini 
o‘rganishda ko‘zlanadigan asosiy natijadir”
43
.
Yordamchi so‘zlar mavzusini o‘rganishda egallangan ko‘nikma va 
malakalarni mustahkamlash, ularni amaliyotga tatbiq etish borasidagi bilimlarni 
nazorat qilish va baholash uchun izohli yoki saylanma diktantlar o‘tkazish, shu 
jarayonda biriktiruv, ayiruv, zidlov bog‘lovchilarining vazifasi va ma’nosini 
izohlash, yuklamalar, ularning ma’no turlari, imlosini amaliyotda qo‘llashga 
yo‘naltirilgan o‘quv topshiriqlar ustida ishlash nihoyatda foydali bo‘lib, bunda 
yordamchi so‘zlardan og‘zaki nutqda to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish malakalari 
shakllantiriladi hamda rivojlantiriladi. Maktab amaliyoti shuni ko‘rsatib turibdiki, 
1-sinfdan boshlab bosqichma-bosqich yordamchi so‘zlar haqida uzluksiz ma’lumot 
berilmas hamda ularning o‘quvchi nutqida barqarorligi ta’minlanmas ekan, bu 
so‘zlarni o‘quvchining nutqiy faoliyatiga olib kirish nihoyatda murakkab bo‘lib 
qolaveradi.
Yordamchi so‘zlarni o‘rganishda ta’limning turli bosqichlarida ko‘zga 
tashlanayotgan 
keng 
tarqalgan 
nuqsonlardan 
biri 
ijodiy 
yo‘nalishdagi 
topshiriqlardan kam foydalanishdir. Darslikdagi topshiriqlarning asosiy qismi 
qayta takrorlashga asoslanganligi sababli ijodiy topshiriqlarni ona tili 
o‘qituvchilarining o‘zlari tuzishlariga to‘g‘ri keladi
44
.
Yordamchi so‘zlar yuzasidan amaliy ko‘nikma va malakalar hosil qildirish 
maqsadida o‘quvchilarga istagan emas, balki o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, 
qiziqishlari tegishli tayyorgarlik darajalarini hisobga olgan holda ikki xil yo‘ldan
foydalaniladi:
43
Til
а
v
о
v
а
G. Yord
а
mchi so‘zl
а
rni o‘rg
а
nish 
х
ususiyatl
а
ri. // Fil
о
l
о
gik t
а
’lim m
а
s
а
l
а
l
а
ri. (M
е
t
о
dist 
о
lim 
Tuyg‘un
о
y Niyazm
е
t
о
v
а
ning 70 yilligi
а
b
а
g‘ishl
а
ng
а
n ilmiy m
а
q
о
l
а
l
а
r to‘pl
а
mi), TDPU, 2007, 86-b
е
t. 
44
To‘
х
liy
е
v B., In
о
g‘
о
m
о
v
а
R., Til
а
v
о
v
а
G. So‘z turkuml
а
ri v
а
nutq o‘stirish m
е
t
о
dik
а
si. –T.: 2008. 55-b. 

---

45
1.
Badiiy asarlardan (Alisher Navoiy, Bobur, Ogahiy, Abdulla Qodiriy, 
Cho‘lpon, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, T.Adashboev, A.Obidjon ...) parchalar 
tanlanadi. 
2.
Shu sinfga tegishli bo‘lgan boshqa o‘quv predmetlariga oid darsliklar
(matematika, botanika, geografiya, kimyo ...) dan foydalaniladi. 
Buning real natijasi: 
•
o‘quvchilar turli nutq uslublari bilan amalda tanishadilar; 
•
yordamchi so‘zlarning qo‘llanish imkoniyatini amaliy jihatdan ko‘rishadi;
•
predmetlararo aloqa taminlanadi. 
Yordamchi so‘zlardan nutqiy faoliyatda foydalanishni yaxshilash maqsadida
berilgan yoki o‘quvchilarni o‘zlari aniqlagan so‘zlar yordamida (masalan, bilan, 
uchun, sayin, orqali, sari, va, ammo, lekin, biroq. chunki, shuning, uchun, faqat,
-ku, -ya yordamchilari ishtirokida) gaplar tuzdirish yoki nuqtalar o‘rniga zarur 
yordamchi so‘zni qo‘ydirish kabi ijodiy-amaliy ishlarni tavsiya qilish mumkin. 
Matnda noto‘g‘ri qo‘llangan yordamchi so‘zlarni to‘g‘risi bilan almashtirish ham 
yaxshi natijalar beradi. Bunday mashqlar o‘quvchilarning matnga ongli 
munosabatda bo‘lishini, ijodiy fikrlashni o‘rgatadi. Eng muhimi, ularning bu 
boradagi o‘quv malakalarining shaklanishi va rivojlanishiga imkon beradi. 
O‘quvchilar nutqini bog‘lovchilar bilan boyitish, nutq jarayonida bu so‘zlarni 
o‘rinli qo‘llash maqsadida berilgan matnni yoki alohida gaplarni o‘qish va, lekin,