Кафедраси фуқаролик ҳуқуқи

Зарар етказишдан келиб чиқадиган жавобгарлик асоси ва шартлари. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар учун жавобгарлик асоси сифатида жабрланувчининг субъектив фуқаролик ҳуқуқларини бузилиши билан боғлиқ бўлган юридик факт – зарарнинг мавжудлиги ҳисобланади. Жавобгарлик шартлари эса, жавобгарлик асосларини тавсифловчи ва тегишли санкциялар қўлланилиши учун зарур бўлган қонунда белгиланган талаблардир. Шундай қилиб, фуқаролик ҳуқуқий жавобгарлик асослари ва шартлари бир-бири билан узвий боғлиқ унсурлар ҳисобланади.
Фуқаролик ҳуқуқи назариясида фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик асослари хусусида якдил фикрлар мавжуд эмас. Баъзи муаллифлар ҳуқуқбузарга жавобгарликни юклаш учун зарур бўлган умумий, анъанавий шартлар йиғиндиси сифатида «фуқаролик ҳуқуқбузарлик таркиби» ни эътироф этишади⁸³. Бошқа гуруҳ муаллифлар ушбу концерцияни танқид қилишиб, жиноят ҳуқуқидаги жиноят таркиби қоидаларини фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга татбиқ этилишини мақсадга мувофиқ эмас деб ҳисоблашади⁸⁴. Шу билан бирга фуқаро­лик ҳуқуқбузарликнинг «чекланган» таркиби мавжуд бўлган ҳолатлар (фуқаролик қонун ҳужжатларида айбсиз жавобгарлик ҳолати ҳолати мавжуд бўлиб, айб фуқаролик ҳуқуқбузарлик таркибига кирмайди) ҳам деликт мажбуриятлари учун жавобгарлик асослари ва усулларини анъанавий «ҳуқуқбузарлик таркиби» доирасида белгилаш баҳсли эканлигин кўрсатади. Ҳуқуқбузарлик концепциясини фуқаролик ҳуқуқида қўллаш мумкин эмаслиги таъкидлаб, О.Оқюлов шартномали мажбуриятлар учун жавобгарлик ва деликт мажбуриятларини бузганлик учун жавобгарликда фуқаролик-ҳуқуқбузарлик таркиби икки хил бўлишини кўрсатиб ўтади. Шу билан бирга жиноий ва маъмурий ҳуқуқбузарлик таркибини фуқаролик ҳуқуқбузарлик таркибига бевосита кўчириш, фуқаролик ҳуқуқи предмети ва тамойилларига зид эканлигини айтиб ўтади⁸⁵.
Мазкур фикрларни давом эттириб Ж.Бобоев ва Н.Эгамбердиева­лар деликт мажбуриятларида жавобгарлик асосини субъектив фуқа­ролик ҳуқуқларининг бузилиши ташкил этади, бироқ бу асоснинг ўзи фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликни белгилаш учун етарли бўлмайди, бунинг учун қонун ҳужжатларида кўзда тутилган шартлар бўлиши лозим деб ҳисоблашади⁸⁶.
Шу маънода таъкидлаш лозимки, гарчи фуқаролик ҳуқуқбузар­лик таркибини баҳсли эканлиги айтиб ўтилсада, ҳозирги кунда бу «таркиб» илмий жиҳатдан рад этилган эмас. Зеро, деликт мажбуриятларида зарарнинг мавжудлиги билан бирга, фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликнинг шартлари ҳисобланган: ғайриқонуний ҳатти-ҳаракат, зарар етказувчи ҳаракати (ҳаракатсизлиги) ва зарар ўртасидаги сабабий боғланиш ва айбнинг мавжуд бўлиши фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликни қўллаш имконини беради.
Деликт мажбуриятлари бўйича субъектив фуқаролик ҳуқуқи­нинг бузилиши зарар етказилиши факти сифатида баҳоланади. Деликт жавобгарлигининг асоси деганда, фуқаро ёки юридик шахснинг мол-мулкига ёхуд номоддий неъматлар – фуқаронинг ҳаёти, соғли­ғига зарар етказилиш факти тушунилади.
Шу ўринда таъкидлаш лозимки, баъзи мутахассислар фуқарлик-ҳуқуқий жавобгарликнинг шу жумладан деликт жавобгарлигининг асоси сифатида ҳуқуқбузарликни эътироф этишади⁸⁷. Бироқ, бунда муайян ҳатти-ҳаракатни ҳуқуқбузарлик сифатида квалификация қилиш учун қонун ҳужжатларида белгиланган жавобгарлик шартлари мавжуд бўлиши лозим. Жавобгарлик асоси эса уни татбиқ этиш имкони мавжудлиги англатади, лекин бунда ҳам қонун ҳужжатларида белгиланган шартлар бўлиши керак. Шу муносабат билан фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик асоси бу ҳуқуқбузарлик эмас, зарарнинг мавжудлиги ҳисобланади. Муайян фактнинг ҳуқуқбузарлик эканлигини белгиловчи шартлар жавобгарлик татбиқ этилаётганда аниқланиши лозим.
Ҳуқуқий адабиётларда зарарни деликт жавобгарлиги шартларидан бири сифатида қараш кенг тарқалган⁸⁸. Шу билан бирга зарарни деликт жавобгарлигининг шартлари жумласига киритмаган муаллифлар ҳам мавжуд⁸⁹. Дарҳақиқат, зарарнинг мавжудлиги деликт мажбуриятларида жавобгарлик шарти ҳисобланмайди. Зеро, бу ҳолда ўзига хос қарама-қаршилик вужудга келади. Чунки, зарар етказганлик учун жавобгарлик шарти сифатида шу зарарнинг ўзи белгиланиши мантиқ­сиз ҳолат бўлиб қолади. Зарар (зарарнинг мавжудилиги) бошқа шахснинг субъектив фуқаролик-ҳуқуқларини бузган шахсга жавобгарликни татбиқ этиш асосидир.