Кафедраси фуқаролик ҳуқуқи

ХIII – БОБ. МУДДАТЛАР ВА Даъво муддати


1-§. Муддатлар тушунчаси
Мулкий ва шахсий номулкий муносабатларни тартибга солишда муддат ФК ва бошқа қонунлар, бошқа ҳуқуқий хужжатлар, битимлар ёки суд фуқаролик ҳуқуқлари ва мажбуриятларининг юзага келиши, ўзгариши ва тугатилишини боғлайдиган юридик фактлардан бири сифатида муҳим ўрин тутади.³⁸
Фуқаролик хуқуқида - аниқ белгиланган вақтга муддат деб айтилади. Муддатнинг ўтиши юридик факт ҳисобланади, чунки унинг ўтказиб юборилиши натижасида, қонунда назарда тутилган ҳолларда, муайян ҳуқуқий оқибатлар вужудга келади, бирон-бир ҳуқуқ ва мажбурият олинади, ўзгартирилади ёки йўқотилади.
Фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда муддатларнинг тўғри ҳисобланиши ва ўз вақтида тадбиқ этилиши бу муносабатларда қатнашувчиларнинг ҳуқуқларини қўриқлашда, қонунчиликни таъминлашда, ташкилотлар ўртасида муносабатларда эса ҳўжалик ҳисобини мустаҳкамлашда, корхоналарнинг нормал ишлашида, топшириқларни ўз вақтида бажаришда, муҳими, шартнома интизомига амал қилишда катта роль ўйнайди.
Фуқаролик ҳуқуқида учрайдиган жуда кўплаб муддатлар бир неча асосларга кўра турларга бўлинади. Муддатлар муддатнинг ким томонидан тайинланишига кўра, ҳуқуқий оқибатига кўра, аниқланиш тавсифига кўра ва бошқа бир қатор асосларга кўра турларга бўлинади.
Кўпчилик олимларнинг фикрича, муддатлар қайси ҳуқуқ субъекти томонидан томонидан тайинланишига кўра, қуйидагиларга бўлинади:
1. Қонуний муддатлар;
2. Шартномали муддатлар;
3. Суд томонидан белгиланадиган муддатлар.
Муддатларнинг бундай асосга кўра бўлиниши, муддатни вужудга келтирувчи асос билан тавсифланади. Муддатларни вужудга келтирувчи, яъни белгиловчи ва ўзгартирувчи ҳолатлар тегишли ҳужжатларда ифодаланади (Масалан, қонун, шартнома ёки суднинг ҳал қилув қарорида).
Қонуний муддатлар. Қонунларда ва бошқа меъёрий ҳужжатларда белгиланадиган фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларини вужудга келтирадиган, ўзгартирадиган ва бекор қилинадиган вақт ёки давр оралиғи қонуний муддатлар сифатида тушунилади. Қонуний муддатлар ҳуқуқий муносабат иштирокчилари томонидан ўзгартирилиши, камайтирилиши ёки узайтирилиши мумкин эмас. Фуқаролик қонун ҳужжатларида белгиланадиган деярли барча муддатлар императив (қатъий) ҳарактерга эгадир. Агар қонуннинг ўзида тўғридан-тўғри тарафларга бошқача ҳолатлар белгиланган бўлмаса. Масалан, ФКнинг 22-моддасига мувофиқ фуқаролик муомала лаёқати 18 ёшдан бошланади. Лекин, ФК 16 ёшга тўлган фуқарони ҳам тўла муомалага лаёқатли деб топиш ҳолларини мустаҳкамлайди (ФКнинг 28-моддаси).