K. U. Sharifxodjayeva

Boshqaruv usullari uch guruhga taqsimkmadi:

• 
  tashkiliy-ma’muriy usul to^eg‘ri direktivalari ko‘rsatmala- riga, hokimiyatga, intizom va tartibga asoslangan bo‘lib. tarixda «qamchi usuli» deb nomlangan;
  
• 
  iqtisodiy usul, iqtisodiy rag'batlantinshga asoslangan. ish­lab chiqarish yoki xizmal ko‘rsalishning iqtisodiy qonunlarini to‘g‘ri qo‘llash va ta’sir etish usuli «shirin kulcha usuli»dir.
  
• 
  ijtimoiy-ruhiy usul, ishehilaming ijlimoiy faolligini ko‘ta- rish maqsadida qo^lllaniladi, odamlarga motivatsiya ma'naviy ta'sir ctishga asoslangan va tarixda «uqtirish usuli» deb nom oi- gan. Hozirgi sharoitda iqtisodiy usullarga kengroq maydon ajra- tiladi. Jamoa yoki shaxsga ta’sir ko'rsatish, ularning iqtisodiy maniaatlari orqali amalga oshiriladi.
  

Nazorat uchun savollar

1. 
   Bank risklarining muhim jihatlarini, u bilan bogliq kale- goriyalarini izohlab bering.
   
2. 
   Banklar faoliyatida risklar yuzaga kelish sabablarini tu- shuntirib bering.
   
3. 
   Bank risklarining namoyon bo'lishi va ahamiyatini tavsif- lang.
   
4. 
   Banklar boshqaruvini tartibga solish kategorivalarini tu- shuntirib bering.
   

8. 
   maym. KREDIT RISKINI BOSHQARISH
   
   1. 
      Kredit riski va uning raohiyati
      

Ipoteka kreditlash tizimi bilan 2006-yilda hoshlangan jahon bo‘ylab kredit tarmoqlarining keng yoyilishi, ayniqsa, Amerika Qo‘shma Shtatlari kredit uyushmalarini fundamental tarkiblari kredit risklariga alohida urg‘u berib oldi. Bu ipoteka muammo- larini yuzaga keltirdi, u kredit qarorlari kredit xavfini samarali yo e’tiborsiz, yoki bilmay boshqarish uchun yuzaga kelgan dars hisoblanadi. Bu holat moliyaviy muassasa yoki korporativ uyushma tomonidan kredit qarorlari, muhim yo'qotishlarga olib kelishi mumkin, deb ko'rsatadi. Kredit tavakkalchiligini bosh­qarish — biznes farovonligini hamda nima sotish ustidan banklar va boshqalar tomonidan barqaror yo‘qotishlar qayd etilganini, kredit xuruji orqali yirik kredit xavfi ta’siri paydo bo'lishmi iloda etadi. Bu xavfni boshqarish imkoniyatiga ega bo'lish — har qan­day kredit qarori uchun asosiy talabdir.
Bu na/ariyani yaxshi tushunish uchun, agar har doim amal- da yaxshi banklar va individual hamda korporativ qarz oluvchl- lar uchun pul rivojlanib, kredit muassasalari tomonidan o'ziga foyda ko‘rishni ifoda etadi. Bundan tashqari, ularning normal biznes davomida, savdo kredit i bilan t a’ mint ash, sanoat va tijo- rat flrmalari tomonidan tushuntirish ishlarini olib borish kerak bo‘ladi. Kredit qarori tamoyili nisbatan to‘g'ri bo⁴ Isa-da, amal da (qarz beruvchi kredit berish yoki potensial mijozga kredit rad etishi kerak), u tajriba va analitik hamda baholash, texnik, bir qator qarorlarni o‘z ichiga oladigan pullik xizmat, qaytarib olish yoki ehlimolliligini aniqlashga moljaflangan kredit orqali yutqa-

ziladigan qaytarish imkoniga ega bo'lmagan hodisalarni qamrah oladi. Bu dars kredit jalb qiiishda muhim krcdit baholash jara- yonlari o‘z ichiga olgan holda xavfni aniqlash, baholash va ke- yinchalik boshqa rishni o‘rgatadi.
Bu ko^kp jihatdan bir qamrab olgan krcdit xavfmi baholash uchun, qayta ishlash hamda texnik asoslangan yondashuvlarni qabul qilish hamda yakuniy qarorini qo‘ llab-quwatiash uchun ishlab chiqilgan yoki tajribaga asoslangan usullarni va yana ras- miy yoki analitik modellarni o^bzida biriktirgan lushuncha hisob­lanadi. Albatta, shuningdek, ular sarllangan yoki naqd pul qilin- gan bir marlalik krcdit yo‘qotishlarga asos bolishi mumkin. Shunday qilib, o‘z ichiga olgan uning majburiyati bo‘yieha kre- dit standartini agar tuzalgan bir qaror nazariyasi yondashuvlari baholadi. Bu keyingi modul usliga kengaylirUgan usullarni joriy etish va jarayon davomida hu|jatlashlirislmi mumkin qadar aniqlash da qollaniladigan nazariya sanaladi. lkkinchi navbalda, ba’zi masalalar ular taqdim etilgan moliyaviy jadvallar asosida qurilgan usullar o'rganiladi hamda salohiyati va dolzarb kreditlar holati haqida bu muhim ma’lumot. shaxsning hatto obro‘sini aniqlashga yordam berish uchun foydalanish mumkin. Buxgal- teriya ma’lumot lari biznesning kredit obro'sini baholashda juda muhim va shu kabi barcha baholash uchun asos sifalida qabul qilinadi. Bu keyin korporativ hamda shaxsiy ma’lumotiarda ftr- ma hamda jismoniy shaxslarga krcdit risklami tahlil etish sifatli tarzda va yanada formal, malematik modellardan ham foydala­nish mumkinligmi ko'rib chiqamiz. Ikki modullar tomonidan ta’qib qilinadi. Ko‘pchilik texnologiyalami uslubi va andozalari va bosh qoidalarini, tobora kreditlar guruhlari haqida ma’lumol katta miqdorda foydalanishni solishtirish va kutilayotgan kredil xatti-harakatini baholash uchun ishlatiladi. Bu kabi yondashuv- lar ma'lum bir yangi kredit arizachisini solishtirish uchun, «goi modellari» deb ataladigan, kreditni baholash modellari kiritilgan. Rasmiy mode liar, ular kreditni qanchalik sistematik baholani- shini iloda etuvchi modellardir. Moliyaviy bozorlar firma haqida yangiliklar, ularning moliyaviy ish faoliyatini va ularning rah- barlari sifati, shu jumladan, axborot jarayonlari hamda korpora- tiv qimmatli qog‘ozlarning baholanish usullarining bir qismidir. Bu baholash, bir tomoni, kredit sifati haqida bozori qarashlarini aks ettiradi. Analitik modcllar o‘z ichiga qimmatli qog'ozlar bo- zorida narxlardan foydalanish uchun ishlab chiqiladigan moliya­viy bozorlami olib, qarzdorning kredit si fat ini bozordagi holati tahlili bo‘yicha fikr bildiradilar. Bu borada ikki model turlari ishlab chiqildi: firmalar kredit nufuzini yaxlitligi tahlili, birinchi navbatda, qimmatli qog'ozlar nandarida joylashganki, standart ehtimolLiklar yo’lga qaratilgan. deb aytilsa, ikkinchi tomondan, kredit la'siri, deb maxsus omillar qaraladi va sanoat yoli ta’siri hamda tijorat tirmalari tahlili hamda kredit xavfi bilan shug‘ul- lanishni o"z ichiga oladi. Bu firmalar uchun kredit xavfi. bunday firmalar mijozlariga savdo kredit orqali pul qarzdorligini yuzaga keltiradi. Chunki, ular biznesining bir qismi hisoblanadi.
Shunday ekan, ular turli usullardan foydalanishlari mumkin. Avval, bu kabi modul muayyan masalalar va bunday firmalar- ning savdo kredit tizimini boshqarishda ishlatilgan. Firmalar jid- diy moliyaviy qiyinchiliklarni o‘z zimmasiga olgan holda. to‘~ lashga o‘z ta’sir qobiliyatini yo'qotgan bolsalar, «bunkrot» deb eion qilinadi. Moliyaviy qayg‘u va bankrotlik kredit uchun maxsus qiyinchilikiar tug'dirmaydi. Pul oborotida mabiag'lardan qarzi boigan shaxslar, o‘z qobiliyatini tiklashlari uchun xususiy sektordan yoki davlat tomonidan koinak olishlari mumkin. Kredit riskining original qarori bilan qiziquvchilar asosan kichik biznes subyektlan hisoblanadi. Bu huquqiy jarayon va uning oqibatlari tushungan taqdirda bankrotlik qarz oluvchi haqida ma’lumotlami jamlashdan ibrorat boladi. Xususan, AQShda biznesning YalMdagi ulushi oxirgi uch yillikda o'rtacha 46 loiz- ni tashkil ctgan. Bugungi kunda, AQShda 27 mln dan ortiq ki­chik biznes subyektlari faoliyat yuritmoqda. Sohalar bo‘yicha xizmat ko‘rsatish (savdo, transport., sogliqni saqlash, ta’lirn. su- g'urta) sohasida 84 foiz, qolgan qismi esa ishlab chiqarish va qavta ishlash sanoatida faoliyat yuritmoqdalar. AQShda kichik biznes ishlari bo‘yicha kichik biznesni moliya-kredit mcxaniz- mini takomillashtirish borasida ко‘piah tashkilotlar faoliyat ko‘r- satadi. 1953-yilda tashkil etilgan AQSh «Kichik biznes ishlari bo'yicha ma’muriyat» («Small business Adminstralion») kichik korxonalarni kreditlash bo'yicha bir nechta dasturlami taqdim etadi. Shuni ta'kidlash joizki, «Kichik biznes ishlari bo'yicha ma’muriyat», birinchi ravbatda, xususiy kredit tashkilotlari to-

monidan beriladigan kreditlarga kafolat bcrish bilan shug‘ulla- nadi,